Onmenselijke leefomstandigheden
Foltering van een gedetineerde door medegedetineerden. Het is het trieste dieptepunt van een lange lijst terugkerende problemen bij justitie: hoge recidivecijfers, stakende cipiers, geen zorg voor geïnterneerden, onmenselijke leefomstandigheden in overbevolkte cellen, te weinig detentiehuizen, slachtoffers die zich ongehoord voelen.
‘De roep naar harde straffen klinkt luid, terwijl we weten dat repressie weinig impact heeft.’
Nochtans hebben wetenschappers vaak vlijmscherpe analyses, sterke voorspellingen en beloftevolle oplossingen klaar. Soms zit daar ook een eenvoudige logica achter: willen we bijvoorbeeld onze gevangenissen leefbaar houden, dan horen kortgestraften daar niet thuis. Maar zo’n boodschap vergt politieke moed en politici buitelen nu net over elkaar heen om strenger beleid te beloven. En dus loopt het grondig mis.
Hoe voelt dat: expert zijn op een terrein waar menselijkheid zoek is en beleidsmakers beslissingen nemen die haaks staan op wetenschappelijke inzichten?
“Misdaad en straf zijn gevoelige thema’s waarop politici zich graag profileren. Dat leidt niet altijd tot beslissingen die stroken met wetenschappelijke inzichten. De roep naar harde straffen klinkt luid, terwijl we weten dat repressie weinig impact heeft.”
“Toch blijft het de taak van academici om feiten en inzichten in te brengen in het maatschappelijk debat. Daarom meng ik me op sociale media, schrijf ik opiniestukken, boeken en heb ik een eigen website. Ik zie die koppige schrijfsels -net zoals de Poolse socioloog Zygmunt Bauman- als flessen in zee, wetende dat ze misschien lang doelloos zullen ronddobberen, maar vroeg of laat toch ergens aanspoelen en opgepikt worden.”
Zijn politici doof voor die feiten, inzichten en cijfers?
“Ik snap dat de politieke arena anders is dan mijn academische uitvalsbasis. Politici staan onder enorme druk van de publieke opinie en media. Toch vind ik het hun taak om mee draagvlak te creëren voor een doordacht en humaan justitiebeleid. Wat we nodig hebben is nuance, nuchterheid, feitenkennis en terughoudendheid.”
‘Politici gooien olie op het vuur door zich met forse uitspraken te profileren op sociale media.’
“Maar meer dan ooit zitten daders en slachtoffers gevangen in de polariserende polemiek van media. Politici gooien olie op het vuur door zich met weinig kennis van zaken en kort door de bocht met forse uitspraken te profileren op sociale media. Daders zijn dan geen mensen meer, maar worden monsters. Ik schrik soms van de populistische uitspraken van politici en zelfs Federale en Vlaamse ministers van Justitie.”
Geef eens een voorbeeld.
“Hoeveel wil je er horen? Ik las het lijvig Reuzegom-arrest dat bulkt van zorgvuldige juridische en maatschappelijke overwegingen. Media en politici reduceerden het gretig tot oneliners en TikTok-filmpjes die enkel hun eigen belangen dienden. Dat ondermijnt het respect voor het menselijk leed en blaast alle zuurstof weg uit een sereen debat over racisme, wraak en herstel.”
“Ander voorbeeld. Aan mijn universiteit werd een studente het slachtoffer van een verkrachting door een professor. Nog voordat iemand de feiten grondig had kunnen bestuderen, had Vlaams minister van Justitie en Handhaving Zuhal Demir al een tweet klaar: “Slachtoffers zo in de steek laten, een dader zomaar laten begaan?! Shame on you, KU Leuven.” Een helder staaltje politieke recuperatie: een minister die zich opwerpt als zaakwaarnemer van slachtoffers en in één ruk een universiteit verwijt weg te kijken en stinkende potjes toe te dekken.”
Mag een minister vanuit haar moederhart geen impulsieve uitspraken doen?
“Het ruikt toch naar electoraal gewin. Zo pakte Vincent Van Quickenborne, gewezen Federaal minister van Justitie, fors uit met zijn beslissing om ook korte gevangenisstraffen uit te voeren.
‘Geen genade meer’, stond in forse blokletters boven aan een artikel dat hij deelde op het sociaal netwerk LinkedIn. Zijn drijfveer was duidelijk afgestemd op wat volgens hem leeft in de straat: het moet gedaan zijn met straffeloosheid door het niet-uitvoeren van veroordelingen.”
‘We zitten met een detentiesysteem waarvan de fundamenten ziek zijn.’
“Electoraal en op korte termijn is dat misschien een goede zet. Maar academici, de mensenrechtenbeweging en directeurs van de gevangenissen waarschuwden dat het geen goed idee was. Al die expertise en deskundigheid werd in de wind geslagen met alle gevolgen van dien: de overbevolking in de gevangenissen nam verder toe.”
“Als in het arresthuis van Antwerpen een man drie dagen gemarteld en verkracht wordt, raakt me dat diep als mens en als wetenschapper. Je kan voorspellen dat door slecht beleid dergelijke drama’s onafwendbaar zijn.”
Door dat gruwelijk incident werd overbevolking wel een maatschappelijk item.
“Toch sta ik sta versteld van het gebrek aan politieke commotie rond dit incident. Toen Marc Dutroux een paar uurtjes ontsnapt was, namen er twee ministers hun politieke verantwoordelijkheid. Deze foltering in de gevangenis vind ik veel ernstiger. Toch zie ik geen ingrijpende gevolgen. Het werd teruggebracht tot het personeelstekort, terwijl onder die gruwel een veel diepere oorzaak ligt: we zitten met een detentiesysteem waarvan de fundamenten ziek zijn.”
Hoe kan het beter?
“Dat doe je niet in een vingerknip. Als fundamenten ziek zijn, ga je diep moeten graven. Opmerkelijke verschillen tussen landen tonen waar we naartoe moeten.”
‘Gevangenisstraf moet het allerlaatste redmiddel zijn.’
“Midden jaren 90 schreven twee Amerikaanse criminologen een boek met de titel ‘Crime is not the problem’. Ze stelden vast dat de criminaliteitscijfers in de Amerika gelijkaardig waren aan andere Westerse samenlevingen. Enige uitzondering was dodelijk geweld. Toch stelden ze vast dat in Amerika massaal veel mensen werden opgesloten: meer dan twee miljoen aan het begin van de 21ste eeuw. Een wetenschappelijke commissie schreef daar in 2014 een lijvig rapport over. Dat hield de Amerikaanse samenleving een spiegel voor: de torenhoge detentiecijfers hangen samen met een samenleving die op veel vlakken de mist in gaat.“
“Ik was in 2022 op een congres in Helsinki en de Finnen begonnen hun uiteenzetting over straffen met hoe trots ze zijn over hun samenleving. Hun lage detentiecijfers zeggen meer over het karakter van de Finse samenleving dan over de daadwerkelijke criminaliteit. Zitten die fundamenten goed, dan leidt dat ook tot minder opsluitingen in meer humane omstandigheden.”
Tom Daems: “Als in een gevangenis een man drie dagen gemarteld en verkracht wordt, raakt me dat diep als mens en als wetenschapper.”
© ID / Wouter Van Vaerenbergh
Timmeren aan een warme samenleving: het klinkt abstract en is een werk van lange adem. Het risico dat er niets van in huis komt, is groot.
“Toch is er geen alternatief: een falend detentiesysteem is een complex probleem en vergt dus complexe oplossingen. Oog hebben voor die complexiteit betekent niet dat je de vis verdrinkt. Je moet voor vooruitgang rekenen op een levendig maatschappelijk debat waarin allerhande rationele en emotionele argumenten uitgewisseld worden.”
“Dat debat is er vandaag niet, ook niet als het gaat over oplossingen die op korte termijn soelaas bieden. Waar is bijvoorbeeld het debat over het invoeren van een maximumcapaciteit in onze gevangenissen? Als ziekenhuisbedden volzet zijn, zetten huisartsen de rem op verwijzingen. In uitzonderlijke omstandigheden belandt een patiënt enkele uren op de gang. Maar drie patiënten op een eenpersoonskamer is ondenkbaar.”
‘Waar is het debat over het invoeren van een maximumcapaciteit in onze gevangenissen?’
“Die logica kan je ook installeren in een gevangenis. We bepalen op voorhand hoeveel detentieplaatsen we voorhanden hebben waar we onder geen beding over gaan. Als we aan dat plafond van bijvoorbeeld 11.000 plaatsen zitten, heeft dat impact op het strafbeleid van rechters.”
Die zullen dat niet graag horen. En vooral: wat als die 11.000 plaatsen vol zitten?
“Detentie is een belangrijk maatschappelijk vraagstuk dat ook handenvol gemeenschapsgeld kost. Het debat over cijfers en maximumbezetting moet democratisch gevoerd worden. Wil je capaciteitsuitbreiding dan moet je daarvoor groen licht krijgen van het parlement.”
Is de kans groot dat de stemmen voor meer repressie het zullen halen?
“Dat is dan de democratische uitkomst die we moeten aanvaarden. Want zoals bij veel maatschappelijke discussies is dit niet enkel een kwestie van beleid dat gebaseerd is op wetenschappelijke feiten en evidenties. Het gaat ook over ideologie, over de visie op mens en samenleving. Het gaat over hoe we boetedoening zien, welke plaats we zien voor wraak en hoe we herstel willen uitbouwen.”
‘Onze samenleving hier en nu heeft gevangenissen nodig.’
“Enkel in een politieke dictatuur bestaat hierover eensgezindheid. Meerstemmigheid over misdaad en straf is soms lastig, maar uiteindelijk moeten we ze vooral koesteren. In dat debat mag er plaats zijn voor emoties, roepen en tieren, maar ook voor sereniteit, feiten en evidenties.”
Ligt de oplossing in radicale hoek: sluit alle gevangenissen?
“Onze samenleving hier en nu heeft gevangenissen nodig, maar moet er zeer spaarzaam mee omspringen als ultieme sanctie.”
“We moeten vooral leren om met realistische verwachtingen naar die gevangenisstraf te kijken. Gedetineerden hebben vaak een zware rugzak van persoonlijke en relationele problemen. Ze ervaarden zelden een warme samenleving. Je kan niet verwachten dat een gevangenisverblijf die tellers op nul zet. Het is niet zo dat na een gevangenisverblijf alle deuren plots opengaan en mensen netjes binnen de lijnen gaan kleuren.”
“Toch blijven we detentie inzetten als een instrument dat moet voorkomen dat mensen opnieuw feiten plegen. Maar dat is dus onzin. Die lat ligt veel te hoog. Trouwens, ook in het politieke debat is recidive een fetisj geworden.”
Wat zijn de andere doelen van een gevangenisstraf?
“Een cursus Spaans in de gevangenis zal geen enkele gedetineerde van zijn kwade bedoelingen afhelpen. Maar moeten we ze daarom afschaffen?”
‘Gedetineerden hebben het recht op sociale dienstverlening, sport of cultuur.’
“Ook gedetineerden hebben het recht op sociale dienstverlening, sport of cultuur. Het klinkt misschien ouderwets, maar detentie moeten we invullen vanuit klassieke grond- en mensenrechten. We moeten straf zien als een maatschappelijke reactie waarbij we mensen van hun vrijheid beroven binnen strakke grenzen van wat humaan is.”
Toch zie je in onze gevangenissen heel wat ontsporen.
“In anonieme en grootschalige total-institutions houden ongelijke machtsverhoudingen altijd risico’s in. Kies je voor opsluiting, dan zijn de meer kleinschalige en gemeenschapsgerichte detentiehuizen een betere keuze. Bewoners leven er in kleine groepen van 20 tot 60 personen en worden er intensief en op maat begeleid. Dat wil zeggen dat ze elke dag actief werken aan hun re-integratie in de maatschappij.”
“Ik vind het jammer dat Vlaanderen niet meer inzet op een gemeenschapsgerichte justitie en daar een toekomstgericht verhaal over brengt. Zij hebben hiervoor alle sleutels in handen, maar in de plaats daarvan lijkt minister Demir meer energie te steken in het bekritiseren van het federale gevangenissysteem.”
Zijn werkstraffen, gemeenschapsdienst, leerprojecten, elektronisch toezicht of herstelbemiddeling niet nog beter als alternatief?
“Zolang we het alternatieve straffen blijven noemen, benadrukken we dat detentie de dominante manier van straffen is. Al de rest staat in haar schaduw. Die verhouding moeten we omdraaien: gevangenisstraf moet het allerlaatste redmiddel zijn. Alle andere vormen van autonome straffen moeten eerst overwogen worden.”
“De vraag is niet of een werkstraf beter is dan elektronisch toezicht. De kern van de zaak is: hoe gaan we om met wie we straffen? Zien we hen als medemensen die, nadat ze tijdelijk uitgesloten werden of hun verantwoordelijkheid namen bij herstel, we er graag opnieuw bij hebben? Of zetten we ze graag zo ver mogelijk weg om elk risico op nieuwe feiten uit te sluiten? Welke samenleving willen we zijn?”
Tom Daems: “De kern van de zaak is: hoe gaan we om met wie we straffen?”
© ID / Wouter Van Vaerenbergh
Het verschil zit niet in de aard van de straffen, wel in de kwaliteit van samenleven?
“Neem de elektronische enkelband. Dat is niet meer of minder dan een sterk staaltje technologische innovatie. Toch zie je heel grote verschillen in hoe die technologie ingezet wordt.”
“In bepaalde plaatsen in de Verenigde Staten volgen autoriteiten mensen met een enkelband intensief op. Als je de afspraken niet respecteert, dan vallen ze meteen je huis binnen. Sommige mensen lopen er zelfs met twee enkelbanden rond, waarvoor ze nota bene heel wat dollars moeten neertellen. In Zweden heb je met een enkelband meer geluk: toezichthouders bellen bij je aan en doen hun schoenen uit voor ze binnenkomen.”
“Op die manier zie je dat dezelfde technologie een instrument voor controle kan zijn en ergens anders een middel om mensen op een positieve manier te begeleiden. Alles heeft te maken met de samenleving die ze gebruikt en het mensbeeld dat overheerst.”
Budgettaire schaarste kan misschien de druk opvoeren voor een debat over straf en detentie. Gevangenissen kosten immers veel geld.
“De Duitser Jens Soering werd veroordeeld voor dubbele moord. Over zijn verblijf in de gevangenis schreef hij het boek ‘An expensive way to make bad people worse’. Een gevangenisverblijf kost de gemeenschap heel veel geld.”
“Ik heb dat zelf eens uitgerekend voor de nieuwe gevangenis in Antwerpen. Een private partner heeft de bouw van die infrastructuur gefinancierd en ontvangt daarvoor de komende jaren telkens een bedrag van 23,1 miljoen euro. Aan een capaciteit van 439 gevangen betekent dat een bedrag van 140 euro per dag, enkel en alleen voor de huisvesting. Doe daar nog levensonderhoud, bewaking en dienstverlening bij en je komt makkelijk aan een kost van 300 euro per dag per gedetineerde. Dat is absurd veel geld voor een oplossing waarvan je weet dat ze eigenlijk niet werkt.”
“Toch is daarover weinig tot geen publiek debat. Gezondheidseconomen berekenden de impact van de coronapandemie. Als het over busbedrijf Van Hool gaat, zie je arbeidseconomen in de studio. Waar zitten de economen als het over justitie en detentie gaat?”
Reacties [1]
Bedankt voor je oproep voor investeringen, rechten van mensen in detentie en detentiehervorming. Er liggen nog terreinen open die mee genomen kunnen worden in de beweging naar een zinvolle en humane detentie.
Nog dikwijls wordt het personeel (onterecht) negatief benadert bij staking, alsof zij de oorzaak zijn van de slechte omstandigheden. Zij komen niet alleen op voor hun werkvoorwaarden, maar ook voor een meer humane detentie. Het is er elke dag slecht aan toe, niet alleen bij een staking. Zij zijn belangrijke partners in deze verandering.
Daarnaast dient de ‘slavenarbeid’ in de gevangenis afgeschaft te worden. Privébedrijven maken veel winst via mensen in detentie die gevangenisarbeid verrichten zonder contract, voor een loon tussen 1 en 4 euro per uur en zonder opbouw van sociale rechten (Naessens et al., 2019). Via een volwaardig loon en toegekende sociale rechten zijn reïntegratie, hervalpreventie en herstel al realistischer. Wie is er bereid om mee actie te ondernemen?
Zeker lezen
Evi Hanssen: ‘Palliatieve zorgverleners zijn de vroedvrouwen van de dood’
Monsterbrouwsel Fentanyl: ‘Ik wil het niet zien, maar kan niet stoppen met kijken’
Dikke Freddy aan Marc Coucke, een mens met geldproblemen
Functionele cookies Altijd actief
Voorkeuren
Statistische cookies
Socialemediacookies