Ongelijke kansen in het onderwijs: ‘De school moet aanbieden wat thuis ontbreekt’

School is deel van de samenleving

Mieke Van Houtte is onderwijssocioloog. Dat wil zeggen dat ze zich in haar onderzoek niet beperkt tot de schoolprestaties van leerlingen. “Dat laat ik graag aan de onderwijskundigen over”, knipoogt ze als we haar spreken in haar kantoor op de Universiteit Gent.

‘We hebben in Vlaanderen een schoolsysteem dat leerlingen sociaal en etnisch segregeert.’

“Natuurlijk is er iets aan de hand met het niveau van leerlingen”, zegt ze als we daarnaar vragen. “Als ik aan studenten vraag wie in het secundair nog een verhandeling geschreven heeft, dan moet ik eerst uitleggen wat ik met een verhandeling bedoel.”

Geduldig legt Mieke Van Houtte uit dat de studies die een dalend kennisniveau aangeven, zoals PISA, eigenlijk meten wat jongeren vandaag weten en kunnen. Die testen meten niet wat er concreet op school gebeurt, al staan ze er niet los van. “Op die lijstjes zakken we met Vlaanderen een beetje. De vraag is echter of dat louter aan ons onderwijs ligt?”

Meer dan een uur lang houdt Van Houtte een vurig betoog om ons onderwijs niet in het luchtledige te zien. Het onderwijs is een instituut dat door onze samenleving gevormd wordt maar deze ook vorm geeft. “Neem leesvaardigheid, die gaat achteruit. Maar tegelijk zien we in heel de samenleving een ontlezing. Hoeveel mensen zie jij op de trein nog met de neus in een boek? We zijn allemaal bezig op onze telefoon, wat nog eens nefast is voor ons concentratievermogen. Het zijn dat soort sociale trends die we dringend mee in het debat moeten nemen, in plaats van de achteruitgang op scholen en leerkrachten te steken.”

“Voor mij is welbevinden van leerlingen minstens even belangrijk. Werknemers die zich niet goed voelen, functioneren minder. Daar is zowat iedereen het over eens. Waarom zou dit bij kinderen en jongeren anders zijn?”

“Ik heb het in mijn onderzoek dus over engagement, motivatie en zelfwaardering, maar als socioloog kijk ik uiteraard ook naar de relaties die jongeren met elkaar aangaan. De vriendschappen die ze sluiten.”

“Ik zie grote verschillen tussen jongeren, en voor één keer maak ik me minder zorgen om leerlingen met een migratieachtergrond. Zij gaan vriendschappen aan met een grote diversiteit aan medeleerlingen, ook met Belgische leerlingen. Het probleem zit vooral bij jongeren uit de witte middenklasse die zelden of nooit in contact komen met jongeren met een andere achtergrond. Dat is niet hun schuld. We hebben in Vlaanderen nu eenmaal een schoolsysteem gecreëerd dat leerlingen sociaal en etnisch segregeert.”

“Absoluut. Op die manier krijg je een duale samenleving. Door de manier waarop ons onderwijs is georganiseerd, hoeven mensen van verschillende komaf elkaar vanaf de leeftijd van 12 jaar niet meer tegen te komen. En wanneer groepen mensen elkaar niet meer ontmoeten, kennen ze elkaar niet. En als je elkaar niet kent, hoe zou je elkaar dan vertrouwen? Waarom zou je dan solidair met elkaar zijn? “

‘Wanneer mensen elkaar niet meer ontmoeten, kennen ze elkaar niet. En als je elkaar niet kent, hoe zou je elkaar dan vertrouwen?’

“Sociaal-etnische segregatie heeft ook impact op de verwachtingen van leerkrachten en op de prestaties en ambities van de leerlingen. De brede eerste graad met een A- en B-stroom heeft ons geen stap dichterbij gebracht. Iedereen weet welke scholen er in de omgeving ASO-richtingen aanbieden, en welke scholen TSO en BSO inrichten. Dat betekent dat je in de praktijk altijd een school kiest met bepaalde richtingen en dus een bepaald profiel.”

“Inderdaad, daar speelt een sterke sociale determinant in mee. Jongeren uit arbeidersgezinnen of jongeren met migratieroots zijn meer geneigd om voor technisch- of beroepsonderwijs te kiezen. Jongeren van ouders uit de hogere inkomenscategorieën of een diploma hoger onderwijs kiezen vaker voor algemeen vormende richtingen.”

“Uiteraard speelt het cognitieve een belangrijke rol, maar het vormt wel maar een deel van het verhaal. Ook sociale keuzeprocessen zijn belangrijk. Uit onderzoek weten we dat ouders hopen dat hun kind minstens hun geen eigen socio-economische niveau behoudt. Ze mijden het risico dat het lager eindigt.”

Lees ook

Kleurrijke schooldirectrice Christine Hannes: ‘Leerkrachten hebben hier een sociale functie’

“Het gevolg is dat bij de keuze van een studierichting het principe van ‘niet-voor-mensen-zoals-wij’ sterk speelt. Jongeren met een arbeidersachtergrond zijn bijvoorbeeld terughoudend om Latijn te kiezen, ook al kunnen ze dat volgens hun resultaten aan. In hun familie heeft meestal nog nooit iemand Latijn gevolgd. Ze weten dus niet wat dat is maar wel dat ‘het niet iets is voor mensen zoals zij’. Bovendien speelt de angst om het verwijt te krijgen dat ze het hoog in hun bol hebben gekregen.”

“Zeker. In ons onderzoek kwamen we verhalen tegen van jongeren die handig waren en een technische opleiding wilden volgen. Maar dan kwamen hun ouders – meestal was het de vader – in het vizier die zei: ‘Dat is niet voor mensen zoals wij’. Dus starten veel van die jongeren eerst in de Latijnse en zakken ze gaandeweg af. De onderwijswaterval is nog steeds een realiteit in het onderwijssysteem.”

“Niet echt. Ten eerste zien we dat hoogopgeleide ouders dat advies naast zich neerleggen als het niet aan hun zelfbeeld of verwachting beantwoordt, terwijl kortgeschoolde ouders het wel opvolgen. Bovendien zijn er in die schooladviezen elementen die de ongelijkheid versterken.”

“Laat ik dit voorop stellen: leerkrachten bedoelen het zeker niet slecht, maar we zien dat zij in hun beoordeling kenmerken van leerlingen meenemen waarvan we al sinds de jaren 1950 weten dat ze sterk klassegebonden zijn. Zo zie je dat arbeiderskinderen die in principe wel een ASO-richting aankunnen, toch het advies krijgen voor een technische opleiding omdat ze bijvoorbeeld te weinig zelfstandig werken.

‘Je moet Nederlands kunnen om het goed te doen op school.’

”Zoiets doet natuurlijk al onze sociologische alarmbellen afgaan omdat dit vaardigheden zijn die typisch met de professionele beroepen van de hogere milieus samenhangen. In managementfuncties is het bijvoorbeeld essentieel dat je zelf initiatief neemt, terwijl dat in een arbeidersfunctie net niet geapprecieerd wordt. Ouders geven dat zonder het te beseffen door aan hun kinderen.”

Je hebt het hier nu al een aantal keer over het belang van klasse. Nochtans gaat het daar in het maatschappelijke debat amper over. We richten ons eenzijdig op leerlingen die geen of slecht Nederlands spreken.

“Haast elk wetenschappelijk onderzoek toont aan dat taal een rol speelt. Je moet Nederlands kunnen om het goed te doen op school. Maar als we willen verklaren waarom jongeren met migratieroots het minder goed doen en we controleren voor socio-economische status, dan zien we dat dat het doorslaggevende kenmerk is. Kansenongelijkheid in het onderwijs is eigenlijk heel sterk socio-economisch bepaald.”

Lees ook

‘Het incident met meester Jan is één van de kwetsuren die ik opliep’

“Dat is erg moeilijk. Wat helpt zijn voorbeeldfiguren die in een samenleving geprivilegieerde posities innemen en van daaruit voor emancipatie van hun groep vechten. Waarom hebben we stappen gezet in de vrouwenemancipatie? Omdat vrouwen zijn gaan studeren.”

“Dezelfde evolutie zie je stilaan ook bij mensen met een migratieachtergrond. In Gent heb je Burgerplicht waarin mensen uit de Turkse middenklasse hun gemeenschap op sleeptouw nemen. Het is zeer vergelijkbaar met wat de vakbonden vroeger voor arbeidersjongeren betekenden. Alleen zie je dat in het middenveld het verhaal van klassenongelijkheid vandaag op de achtergrond verzeild geraakt is.”

“Uit internationaal onderzoek blijkt dat je kinderen een goede basis moet geven in hun moedertaal. Als dat fundament stevig is, wordt het veel makkelijker om hen een tweede taal te leren. Dat is ook niet vreemd. Ook wij bouwden eerst vertrouwen en taalvaardigheid op in het Nederlands en leerden zo goed Frans en Engels.”

“Leerkrachten denken nogal eens dat jongeren hen uitlachen als ze onder elkaar in hun eigen taal aan het babbelen zijn. Wij hebben dat uitgezocht: we lieten jongeren een groepswerk maken, gaven aan dat het toegelaten was om in de eigen taal met elkaar te spreken, namen de werkzaamheden op en analyseerden het later.”

‘Het gebruik van de eigen thuistaal was een voordeel waardoor leerlingen beter leerden.’

“Wat bleek? Er werd al eens een grapje gemaakt in de eigen taal, maar veel vaker werd deze gebruikt om elkaar zaken uit te leggen die ze eerst niet goed begrepen. Het gebruik van de eigen thuistaal was een voordeel waardoor leerlingen beter leerden. Bovendien zegt ander onderzoek dat leerlingen zich veel beter voelen op school wanneer ze die eigen taal mogen spreken.”

“Waarmee hij dus alle wetenschappelijke inzichten aan de kant schuift. Toch vind ik die uitspraken geen verrassing. Ze passen in het verhaal van individuele verantwoordelijkheid dat je op tal van andere terreinen ook ziet.”

“Dat is geen toeval. Als je louter wijst op de persoonlijke verantwoordelijkheid van mensen dan valt de maatschappelijke verantwoordelijkheid weg. Politici kunnen er dan hun handen van aftrekken, want structuren doen er niet meer toe. Je ziet dat in het discours van Ben Weyts over taal, maar de terugkeer van het concept ‘IQ’ in het onderwijs wijst daar ook op.”

“Zeker in een psychologische benadering van het onderwijs duikt het begrip opnieuw op, ook in Vlaanderen. Ongelijkheid in het onderwijs wordt dan gewoon het resultaat van individuele intelligentie. Alleen is de cruciale vraag wat je precies onder intelligentie begrijpt. Daar zijn we al decennialang niet uit. Maar eigenlijk zeg je omfloerst dat al die arbeiders- en migrantenkinderen gewoon dom zijn.”

Lees ook

Zo stimuleer je taalvaardigheden van kinderen

“Ik vraag me altijd af: wie wordt hier beter van? In wiens belang is dit? Als socioloog zie ik dat de inzet van de onderwijsdiscussie hoog is. Wie het onderwijs in handen heeft, bepaalt hoe de samenleving er straks zal uitzien. Als we het onderwijs werkelijk democratiseren, emanciperen we de groepen aan de onderkant. Maar dat wil ook zeggen dat de witte, vaak mannelijke elite een deel van zijn privileges zal moeten opgeven.”

“Een principe waarin ik sterk geloof is het compenserend vermogen van scholen. Om gelijke kansen te creëren, moet het onderwijs wat er thuis ontbreekt op school aanbieden.”

“Nog niet lang geleden las ik over een juf, die vertelde dat de knorrende maagjes ervoor zorgden dat ze niet meer kon lesgeven. Daarom begon ze de dag met een aanbod  gezonde snacks. Iedereen at ervan, van enig stigma was geen sprake.”

Zijn de lege boterhammendozen het grote probleem?

“Het compenserende vermogen van scholen geldt minstens evenzeer voor kennisoverdracht. Alleen is het lerarenkorps vandaag redelijk homogeen: witte vrouwen uit de middenklasse zetten de toon. Die achtergrond maakt het blijkbaar moeilijk om te zien dat ze soms onbewust opdrachten geven die voor sommige leerlingen haast onmogelijk uit te voeren zijn.”

‘Je hebt over heel Vlaanderen, fantastische projecten met brugfiguren.’

“Het gaat vaak over schijnbaar eenvoudige taken, zoals thuis een collage maken over de actualiteit. In een middenklassengezin slingeren er zeer waarschijnlijk kranten en tijdschriften rond. In kwetsbare gezinnen is dat minder het geval en de kans dat kinderen die kapot mogen scheuren is al helemaal klein. Compenseer dat op school. Leg een stapel kranten en tijdschriften en zorg ervoor dat de opdracht klassikaal gebeurt.”

“Op de eerste plaats door leerkrachten in spe ervan te doordringen dat hun referentiekader niet vanzelfsprekend is voor leerlingen in een kwetsbare positie.”

‘Het Vlaamse onderwijsbeleid gaat niet de juiste richting uit, maar in scholen trekken mensen zich daar steeds minder van aan.’

“Je hebt over heel Vlaanderen, fantastische projecten met brugfiguren. Ik heb in Gent gezien wat een impact ze hebben. Brugfiguren kunnen aan leerkrachten de thuissituatie uitleggen. Het is makkelijk gezegd dat leerlingen hun problemen aan de schoolpoort moeten achterlaten, maar in de praktijk is dat natuurlijk een naïef idee. Als er thuis een vechtscheiding aan de gang is, als een vader in de gevangenis zit, als er armoede heerst … dan moeten leerkrachten dat weten. Brugfiguren kunnen het verschil maken.”

“Liefst wel, anders blijft het bij brandjes blussen. Brugfiguren moeten volwaardig deel uitmaken van het schoolteam en de keuzes daar kunnen bevragen. Denk bijvoorbeeld aan een school die van ouders verwacht dat ze thuis voorlezen. Dat klinkt nobel, maar je weet gewoon dat er gezinnen zijn waar dat niet gebeurt omdat de ouders zelf niet goed kunnen lezen, omdat ze er de tijd niet voor hebben, omdat hun leven er heel anders uitziet dan dat van de mensen in de lerarenkamer….”

Lees ook

Brugfiguur Rukhsana: ‘Het is jammer dat veel sociaal werkers zo stil zijn’

“Het is aan brugfiguren om dat uit te leggen en er mee voor te zorgen dat de school dit gaat compenseren, en zeker die gezinnen niet gaat culpabiliseren.”

“Als ik met leerkrachten spreek, hoor ik steeds meer realiteitszin. De dag nadat Ben Weyts had aangegeven dat hij enkel nog Nederlands op de speelplaats wilde horen, waren de reacties ongelooflijk, maar dan wel in goede zin: ‘Denkt die nu echt dat wij tijd hebben om voor zoiets klein op de speelplaats te patrouilleren?’”

“Hetzelfde met de lege brooddozen. Een kind met honger kan niet leren. Dus zeggen leerkrachten: ‘Wij gaan die boterhammen gewoon smeren. Punt!’ Het Vlaamse onderwijsbeleid gaat niet de juiste richting uit, maar in scholen trekken mensen zich daar steeds minder van aan. Dat soort zachte rebellie stemt mij hoopvol.”