Veertig jaar opbouwwerk: ‘Breng mensen bij dat ze naar boven moeten schoppen, niet naar beneden’

Wij zijn SAAMO

SAAMO is niet de enige speler die strijdt tegen maatschappelijke kwetsbaarheid en pleit voor grond- en mensenrechten. Wel uniek is hoe opbouwwerkers die uitdagingen op het werkveld waarmaken.

In het buurtopbouwwerk worden sociale professionals geraakt door mensen. Ze willen de concrete leefsituatie van burgers verbeteren. Toch leggen ze de lat nog hoger: met structurele veranderingen wil SAAMO zorgen voor oplossingen voor iedereen die met dezelfde problemen kampt.

‘Je kunt je werk niet baseren op een visie van tien jaar geleden.’

Om die eigenheid uit te stralen, werkte SAAMO voor medewerkers, beleidsmakers en collega’s een kader uit: ‘Wij zijn SAAMO’. De veertigste verjaardag van het opbouwwerk was een aanleiding om dat referentiekader meer eigentijds en toegankelijk te maken. Vinden de drie academici die inspanning relevant?

Weten waarvoor je staat

Samira Azabar, politiek socioloog aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, juicht de update toe. “Je kunt het vandaag niet maken om je werk te baseren op een visie van tien jaar geleden. Daarvoor verandert de samenleving te snel.”

“Ik ben er vast van overtuigd dat sterke middenveldorganisaties vanuit een weldoordacht referentiekader vertrekken”, gaat Azabar verder. “Het maakt de samenwerking met andere organisaties ook makkelijker als jezelf goed weet waarvoor je staat.”

“De uitdaging is wel dat het geen document van en voor stafmedewerkers blijft. Als organisatie heb je de taak om ervoor te zorgen dat ook praktijkwerkers de visie kennen en uitademen. Nu de polarisatie toeneemt en het middenveld nog meer onder druk komt te staan, zal het voor SAAMO zaak zijn om hierop te blijven inzetten.”

Politieke opdracht

Koen Hermans, professor sociaal werk aan de KU Leuven, is het daarmee eens. “Naast het aanbod  van SAAMO staan intussen ook zelfstandige buurtontwikkelaars of steden die eigen ambtelijke diensten samenlevingsopbouw uitbouwen. Allemaal verbinden ze mensen. Een referentiekader is dan belangrijk om de eigen identiteit te tonen. Doe je dat niet, dan weet niemand waar precies het verschil zit.”

‘SAAMO onderscheidt zich door de manier waarop ze haar politiserende functie realiseert.’

“SAAMO onderscheidt zich door de manier waarop ze haar politiserende functie realiseert. Opbouwwerkers brengen mensen samen en gaan het gesprek aan, zodat burgers zien dat ze allemaal in dezelfde nadelige situatie zitten.”

Autonome positie

Ook Wim Van Lancker, professor sociaal beleid aan de KU Leuven, onderstreept het belang van SAAMO’s politieke rol.

“Zorgen dat mensen elkaar ontmoeten, is waardevol. Maar eens ze bij elkaar zitten, moet je er meer mee doen. Breng bijvoorbeeld mensen bij dat ze samen naar boven moeten schoppen, niet naar beneden. Vandaag zie je te vaak het narcisme van het kleine verschil: groepen die elkaar in de haren vliegen over minieme culturele verschillen, terwijl ze eigenlijk veel belangen delen.”

“Die politieke rol is een onmisbare schakel in onze democratie. Daarom is de autonome positie van SAAMO, waarbij de subsidiërende overheid voldoende vrijheid geeft, zo belangrijk.”

Ongemakkelijke waarheden

Uit de gesprekken met burgers distilleren opbouwwerkers voorstellen om maatschappelijke problemen op te lossen. Die ervaringskennis van mensen in een kwetsbare positie vloekt wel eens met de dominante, maatschappelijke kijk op bijvoorbeeld armoede of diversiteit.

‘Of het nu over wonen, werk of onderwijs gaat, telkens hoor je hoe we de problemen gaan oplossen door mensen te verplichten Nederlands te leren.’

“Als middenveldorganisatie moet je vaak ongemakkelijke waarheden op beleidstafels durven leggen”, beaamt Azabar. “In het huidige politieke klimaat is dat niet evident. Soms lijkt het alsof politici alleen nog hun eigen ideologisch discours willen horen. Of het nu over wonen, werk of onderwijs gaat, telkens hoor je hetzelfde verhaal over hoe we de problemen gaan oplossen door mensen hard te straffen en hen te verplichten Nederlands te leren. Ga je daar niet in mee, dan word je al snel verdacht gemaakt.”

“Het lijkt er niet op dat dit snel zal veranderen. Daarom is het voor SAAMO zaak om nu uit te zoeken hoe ze daar straks strategisch mee om zal gaan”, aldus nog Azabar.

Relevant blijven

“We zitten inderdaad in een politieke context waar subsidies gepolitiseerd worden”, knikt Van Lancker. “Het is belangrijk om daar niet aan toe te geven want je zit sowieso in die context. Misschien heb je dus meer te verliezen door je mond niet open te doen, dan door hem wel open te trekken.”

‘Misschien heb je meer te verliezen door je mond niet open te doen, dan door hem wel open te trekken.’

Azabar is het daarmee eens: “Je moet ervoor zorgen dat je relevant bent en blijft. Dat doe je door verhalen en ervaringen van mensen uit je projecten te verzamelen en die te ondersteunen met wetenschappelijk onderzoek. Op die manier bouw je een sterk dossier op waar ook politici niet naast kunnen kijken.”

Dossierkennis maakt verschil

Op dat vlak krijgt SAAMO van de academici een goed rapport.

Lees ook

‘De milieubeweging moet uit haar groene bubbel stappen’

“Er zijn weinig sociaalwerkorganisaties die zoveel tijd investeren in expertiseopbouw”, looft Van Lancker SAAMO. “Ik ben altijd onder de indruk als ik naar de dossierkennis van opbouwwerkers kijk. Bovendien is het verbazend met hoeveel verschillende thema’s jullie bezig zijn. Of het nu over wonen, digitalisering, onderwijs of energie gaat, op elke domein zijn er experten in huis die weten waarover ze spreken. Dat is niet evident.”

“Zo maak je het verschil,” weet ook Hermans. “Kijk wat jullie bijvoorbeeld met ‘onderbescherming’ gedaan hebben. In mijn ogen heeft SAAMO dat thema echt op de agenda gezet. Jullie werkveld heeft daarmee op het beleid gewogen, maar ook concrete oplossingen bedacht. Dat ging van het Lokaal Proactief Kader over ‘De budgetgidsen’ tot ‘De Stek’.”

Kiezen voor sociale innovatie

Met die concrete oplossingen mikt het opbouwwerk in Vlaanderen al vier decennia lang op sociale innovatie. De juiste keuze?

“Als middenveldorganisatie moet je opletten om de taal van de overheid of het bedrijfsleven over te nemen. Daarmee zet je een eerste stap in depolitisering van maatschappelijke problemen”, waarschuwt Azabar. “Maar voor mij betekent sociale innovatie dat je de vinger aan de pols hebt om nieuwe maatschappelijke problemen snel te detecteren, te analyseren en aan te pakken. Sociale innovaties moeten een maatschappelijke en duurzame verbetering tot doel hebben om de status quo te wijzigen. Bovendien moet je nieuwe manieren vinden om de meest kwetsbaar gemaakte mensen centraal te stellen. Je moet ervoor zorgen dat zij hun stem kunnen gebruiken zodat hun problemen meer publiek worden. Het project Samen op straat is daar een mooi voorbeeld van.”

Lees ook

Een huis kopen zonder grond: nieuw concept maakt wonen betaalbaarder

“In die zin vloekt sociale innovatie met de huidige beleidsagenda waar alles snel moet gaan”, merkt Hermans op. “Als SAAMO haar laboratoriumfunctie goed opneemt, zoals bij Community Land Trust of de Mobiele Woonunits, is dat omdat opbouwwerkers op het ritme van mensen in een kwetsbare positie werken. Samen met de opbouw van de broodnodig kennis, kost dat tijd. Je moet de vrijheid hebben om die te kunnen nemen. Om je politiserende rol te spelen heb je autonomie nodig, maar om tot innovatie te komen evenzeer.”

Nieuwe oplossingen overal aanbieden

Ondanks de driehonderd opbouwwerkers en meer dan tweeduizend vrijwilligers is SAAMO niet in elke stad of gemeente aan de slag. Dat maakt dat nieuwe oplossingen niet automatisch overal hun weg vinden.

‘Voor meer en betere financiering moet je naar de overheid kijken.’

“Voor meer en betere financiering moet je naar de overheid kijken”, bevestigt Hermans het probleem. “Maar ook naar je eigen werking. Aangezien je te klein bent om projecten zelf op te schalen, moet je samenwerkingen aangaan. Gelukkig zit dat in het DNA van SAAMO. Het valt me op met hoeveel verschillende soorten partners opbouwwerkers aan tafel zitten: politici, mensen achter zelforganisaties, scholen en de laatste tijd ook het bedrijfsleven.”

Hermans heeft geen moeite om dat te illusteren met een voorbeeld: “Het project Papillon pakt energiearmoede aan. Een opbouwwerker uit West-Vlaanderen ging een alliantie met Bosch aan. Ondertussen is Papillon uitgebreid naar 23 steden en gemeenten over heel Vlaanderen.”

Het belang van basiswerkingen

Nieuwe oplossingen voor maatschappelijke problemen komen nooit vanzelf. Sociale innovatie heeft een plaats nodig om te groeien. De potgrond waarin nieuwe initiatieven ontstaan zijn de basiswerkingen van SAAMO.

‘Buurtopbouwwerk lijkt niet altijd sexy, maar het is wel belangrijk voor je maatschappelijk weefsel.’

“Het zijn plekken waar mensen zonder afspraak binnenstappen voor een koffie, een babbel of een oplossing voor een administratief probleem”, weet Van Lancker. “Dat soort babbels zijn de basis. Dat lijkt niet altijd sexy, maar het is wel belangrijk voor je maatschappelijk weefsel.”

“En opnieuw is tijd de cruciale factor”, benadrukt Hermans. “De tijd die je ongedwongen kunt vrijmaken voor die bezoekers. Maar ook de tijd om langdurig met zo’n basiswerking in een buurt aanwezig te zijn. Pas als je lang ergens aanwezig bent en er diepe wortels hebt, voel je nieuwe noden aan. Kijk naar de werkingen in Waterschei of Deurne-Noord. Die langetermijnagenda wil wel eens botsen met het voluntarisme om te innoveren. Dat spanningsveld zal er in de toekomst niet minder op worden.”

Diversiteit: essentieel maar niet eenvoudig

Tegelijk weet Van Lancker dat mensen in buurtwerkingen samenbrengen, moeilijker is dan het lijkt.

“Niet elke ontmoeting loopt vanzelf of mondt uit in een succes. De idee van sociale mix als wonderoplossing is al een tijdje wetenschappelijk achterhaald. In buurtwerkingen komen veel mensen bij elkaar, verschillend op het vlak van socio-economische positie of etnisch-culturele achtergrond. Als je mensen met een verschillend machtspositie ondoordacht samenzet, kan dat opnieuw uitsluiting veroorzaken. Daarom heb je professionele opbouwwerkers om dat slim toe te passen.”

‘Je moet niet enkel opbouwwerkers van kleur hebben, maar diversiteit in alle geledingen van je organisatie, ook in je raad van bestuur.’

Ook Azabar wijst op de uitdagingen om rond diversiteit te werken. “Ik ken SAAMO Antwerpen goed. Op vlak van diversiteit is dat een pionier die inspireert. Maar het werk is nooit af. Je moet niet enkel opbouwwerkers van kleur hebben, maar diversiteit in alle geledingen van je organisatie, ook in coördinatiefuncties, bij directie en in je raad van bestuur.”

“Verschillende visies zorgen soms voor onenigheid en conflict. Dan is het zaak dat je als organisatie het gesprek blijft voeren op basis van een sterke visie. Zulke leermomenten en een gedeelde visie zorgen trouwens voor energie bij je opbouwwerkers die toch een erg veeleisende job hebben.”

Maatschappelijke verandering

Tot slot gaat het over de doelstelling van SAAMO: het bewerkstelligen van maatschappelijke verandering op een structurele wijze. Hoewel de drie onderzoekers het eens zijn over dit einddoel, lopen de meningen uiteen over de te volgen strategie.

‘Je moet als organisatie radicaal durven zijn.’

Samira Azabar pleit voor een activistische benadering. “Je moet als organisatie radicaal durven zijn als het gaat over het verdedigen van de belangen van maatschappelijk kwetsbare groepen. Dat wil niet zeggen dat je niet strategisch met de politieke realiteit moet omgaan, maar wel dat je keuzes moet durven maken. Als we weten dat kortdurende projectopdrachten amper verschil maken, moeten middenveldorganisaties daar vaker ‘nee’ tegen zeggen. Doe je dat niet, dan verlies je op de duur je geloofwaardigheid.”

Lees ook

‘Nabijheid is de motor van politiserend werken’

Koen Hermans ziet dat anders. “Ik zie de valkuilen van projecten wel, maar als we naar de geschiedenis van het sociaal werk kijken, moeten we vaststellen dat emancipatie er de voorbije 150 jaar niet altijd kwam omdat de politiek dat zo graag wilde. Emancipatie is er ook gekomen omdat de politiek zich geconfronteerd zag met maatschappelijke problemen die vooral overlast betekenden voor de betere klasse. Bovendien had de overheid niet altijd de expertise in huis om sociale problemen op te lossen. Daarom richtte ze zich tot het sociaal werk.”

“Dat zie je vandaag opnieuw. Daarom geloof ik dat als je weldoordacht intekent op instrumentele opdrachten, je ook een mandaat kan verwerven om bij sommige politici toch een voet tussen de deur te krijgen.”

Coalities sluiten

“Als het over maatschappelijke verandering gaat, ben ik van mening veranderd”, geeft Wim Van Lancker toe. “Ik bestudeer systemen dus dacht ik altijd dat je de boel kon verbeteren met topdown maatregelen. Maar die maatregelen komen er vandaag niet omdat de politiek op draagvlak wacht.”

‘Kijk naar het klimaat: beleidsmakers luisteren enkel naar hoogopgeleiden.’ 

“Kijk naar het klimaat: beleidsmakers luisteren enkel naar hoogopgeleiden en dan vooral als het binnen hun kraam pas. Het gevolg is dat een sociaal rechtvaardig klimaatbeleid helemaal vast zit.”

“Wil je op dit thema als organisaties verandering brengen, dan moet je beweging maken, coalities sluiten en met voorbeelden tonen hoe het anders kan. SAAMO doet dat al met ‘Klimaatstem van Mia’ en ‘Robin Food’, maar het mag nog meer zijn. Ook op andere ‘moeilijke’ thema’s zoals armoede en diversiteit, is dat het spoor om de stem van maatschappelijk kwetsbare mensen te versterken zodat die tegen de politiek kunnen roepen: ‘Wij zijn hier en we gaan niet weg!’”