‘Klimaatactivisten en sociaal werkers kunnen elkaar versterken’

Ons huis staat in brand

Drie jaar geleden las ik ‘Ons huis staat in brand’, het boek over het leven van Greta Thunberg. Ik was er ondersteboven van. Ik werd meteen lid van Grootouders voor het klimaat en engageerde me voor vzw KlimaatContact. Maar vooral vroeg ik me af waarom ik niet eerder had beseft hoe urgent en ernstig de klimaatcrisis is.

‘Klimaatactivisten en sociaal werkers delen dezelfde onmacht.’

Misschien had mijn blindheid te maken met het feit dat ik lang in de sociale sector werkte, niet in de ecologische. Na mijn studies maatschappelijk werk werkte ik 43 jaar in de sociale dienst van OCMW Gent. Ook toen ik op rust ging, liet het sociaal werk me niet los. Ik schreef er een boek over en besloot me verder in te zetten als bestuurder in de Federatie van Vlaamse OCMW maatschappelijk werkers.

Vandaag probeer ik mijn blindheid voor de klimaatcrisis goed te maken door de brug te bouwen van de ene naar de andere sector. Ik kijk naar die relatie als een soort ervaringsdeskundige, niet als onderzoeker. Hoewel mijn verhaal onvermijdelijk subjectief is en wellicht hier en daar ongenuanceerd, hoop ik toch dat het een nauwere samenwerking kan opleveren.

Wat heeft klimaatactivisme te maken met sociaal werk?

Om te beginnen delen beide dezelfde vijand: het neoliberalisme. Dat wordt zowel verantwoordelijk geacht voor de roofbouw op de natuurlijke hulpbronnen van onze planeet, als voor extreme sociale ongelijkheid. De klimaatcrisis en toenemende ongelijkheid zijn symptomen van een maatschappij in crisis.

Heel wat klimaatactivisten en sociaal werkers delen de overtuiging dat die crisis niet op te lossen valt binnen het huidige model. Enkel een alternatief voor het neoliberalisme kan ons redden. Willen we een duurzame samenleving die gebaseerd is op gelijkheid tussen mensen, dan moeten we op zoek naar nieuwe fundamenten.

Dezelfde onmacht

Op weg naar hun doel ondervinden zowel klimaatactivisten als sociaal werkers dezelfde frustratie, dezelfde onmacht. Vraag sociaal werkers maar eens hoe het voelt om steeds opnieuw te signaleren dat het zo niet verder kan met de wooncrisis en er toch weinig beweegt. Activisten ervaren vaak dezelfde onmacht.

‘Sociaal werkers vervallen in routine of zoeken ander werk. Activisten verliezen hun hoop.’

Beiden riskeren een burn-out omdat ze zich met hart en ziel engageren, om vervolgens tegen muren te lopen die zo hard zijn als een blok graniet. Sociaal werkers vervallen in routine of zoeken ander werk. Activisten geven het op, verliezen hun hoop, belanden soms in een depressie. Met veel pijn in het hart zag ik het vaak gebeuren.

Innerlijke rust

Ik ervaar die hopeloosheid ook zelf, als ik woedend word over de onwil van politici om de klimaatcrisis onder ogen te zien of over de manipulaties van machtige industriële lobby’s die olie op het vuur gooien. Die boosheid omzetten in mededogen, daadkracht en positief geformuleerde doelen is niet makkelijk.

Als sociaal werker of activist blijf je alleen op de goede koers mits de nodige zelfkritische reflectie, aandacht voor zelfzorg en innerlijke rust. Vijandbeelden die je hart vergiftigen hou je best op afstand. Een moeilijke oefening, ook voor mij.

Kleine dingen maken het verschil

Belangrijk is ook het geloof dat kleine dingen het verschil maken. Alles wat je zelf kan doen aan je eigen ecologische voetafdruk telt. De kleine stappen die je zet om anderen mee te krijgen in je verhaal zijn belangrijk: het ondertekenen van een petitie, het meelopen in een betoging of het veranderen van bank.

Lees ook

Mobiliteit en rechtvaardigheid: ‘Kies voor kwetsbare gezinnen als toetssteen’

Dat geloof in goede kleine dingen zit ook ingebakken in sociaal werk. Hier gaat het om die vijf minuten heel aandachtig luisteren, dat vriendelijk onthaal, die glimlach die de cliënt op zijn gemak stelt. Over geloof tonen dat het hem of haar wel zal lukken, over vertrouwen geven, de kwetsbare mens zien achter de ruwe taal of het onbeholpen gedrag.  En zo veel andere kleine gebaren die uitstijgen boven de routine en de cliënt het gevoel geven dat hij meetelt, dat hij geen nummer is.

Iedereen mee?

Klimaatactivisten zijn doorgaans witte, hoogopgeleide middenklassers. Hun acties, workshops, lezingen of webinars bereiken zelden wie aan de onderkant van de samenleving hangt. Activisten zien dat probleem zelf ook.

‘Klimaatactivisten zijn doorgaans witte, hoogopgeleide middenklassers.’

Dat tij keren, is niet zomaar een kwestie van juiste, inclusieve communicatie. Hier is veel meer aan de hand. De samenleving verbrokkelt tot eilanden die nauwelijks nog contact hebben met elkaar: iedere groep leeft in de eigen bubbel. Mensen aan de onderkant van de samenleving voelen dat hun stem niet gehoord wordt en dat er met hen geen rekening gehouden wordt.

Dat is ook zo als het over klimaatbeleid gaat. Terwijl De Lijn moet besparen, kunnen rijke tweeverdieners pronken met gesubsidieerde elektrische auto’s. Verhuurders leggen misschien zonnepanelen op hun eigen dak, maar niet op dat van de woningen die ze verhuren.

Het roer omgooien

Die kloof voedt het wantrouwen in politiek, overheidsinstellingen en wetenschap. Richtlijnen en adviezen rond klimaat komen vooral uit die hoek. Logisch dat ze niet goed landen bij wie zich niet gehoord voelt.

Lees ook

Tim ’S Jongers: ‘De krapte op de arbeidsmarkt geeft sociale professionals macht’

Het beleid moet het roer drastisch omgooien en investeren in klimaatmaatregelen die ook deze groep ten goede komen. Dat betekent onder andere: investeren in openbaar vervoer, kinderopvang, onderwijs, sociale economie, zorg, welzijn en rechtvaardige fiscaliteit.

Ook meer en betere participatie zal nodig zijn. Of zoals de Nederlandse auteur Eva Rovers het krachtig stelt: “Een transitie kan alleen slagen als er vanuit de bevolking inbreng is geweest, betrokkenheid, zeggenschap, waardoor het een gezamenlijk verhaal wordt.”

Verbindend werken

Verbindend werken is het antwoord op de vervreemding van mensen die zich door de politiek niet langer vertegenwoordigd voelen. Het is een positief antwoord op de kloof tussen een elite die enkel voor haar eigen belang opkomt en de gewone man die van alles de dupe is.

Verbindend werken is ook een antwoord op polarisatie en discriminatie omdat het zorgt voor integratie, gelijkheid en een positieve houding tegenover diversiteit. Verbindend werken zorgt ervoor dat ieder een plek heeft in de samenleving waar hij waardig en integer kan leven. Hier kan het sociaal werk een belangrijke rol spelen.

Van sociaal naar ecosociaal

Hoewel het begrip ‘ecosociaal werk’ al een tijdje bestaat, duikt het in de sociaalwerkpraktijk weinig op. Als er al rond klimaatverandering gewerkt wordt, gebeurt het vooral binnen het sociaal-cultureel werk en samenlevingsopbouw, zelden vanuit de hulpverlening.

‘Als er al rond klimaatverandering gewerkt wordt, gebeurt dat zelden vanuit de hulpverlening.’

Nochtans gaf onderzoeker Jef Peeters al in 2015 aan dat het sociaal werk voor een tweevoudige uitdaging staat. Sociaal werk gaat niet alleen over het opvangen van de gevolgen van de klimaatcrisis voor kwetsbare groepen, maar ook over je mengen in die maatschappelijke verandering: “Daartoe kan het sociaal werk contexten scheppen die mensen samenbrengen, netwerken uitbouwen en meer structurele antwoorden mogelijk maken.”

Praten over klimaat

Niets belet het sociaal werk om aan de slag te gaan met die opdracht. Samen met middenveld en klimaatactivisten kunnen sociaal werkers mee aan de kar trekken om het beleid onder druk te zetten. Ze moeten ruimte benutten en creëren om in hun contacten met diverse doelgroepen klimaatgesprekken te voeren.

Gaat het over kwetsbare groepen, dan gaan zo’n gesprekken niet zozeer over het verminderen van de ecologische voetafdruk, maar over empathisch luisteren naar hun bezorgdheden over de klimaatcrisis, die ook bij deze groepen leven. Over luisteren naar hun mening over wat er moet gebeuren, en die ernstig nemen, om hen op die manier ook al een bescheiden stem te geven. Het gevoel dat ze meetellen. We kunnen veel van hen leren.

Wat kan klimaatactivisme leren van sociaal werk?

Voor sociaal werkers is de aandacht voor verbindend werken niet nieuw. Velen, niet allen, hebben dat in de vingers en vertalen het bovendien in allerlei concrete projecten gericht op sociale activering, initiatieven via samenlevingsopbouw, buurt- en jongerenwerk of gericht op integratie van nieuwkomers of migranten.

Lees ook

Paul Verhaeghe: ‘Steeds meer mensen leven in een toestand van permanente stress’

Waar klimaatactivisten nog moeten oefenen om in klimaatgesprekken om te gaan met de weerstand bij hun gesprekspartners, herkennen sociaal werkers de gesprekstips die klimaatcoaches geven uit hun dagelijkse praktijk: eerder luisteren en empathie tonen dan overtuigen, meegaan in de weerstand of erkenning geven aan ambivalentie.

Wat kan sociaal werk leren van klimaatactivisme?

Sociaal werkers zijn vooral puinruimers en brandblussers. Daardoor hebben ze minder oog voor het grotere plaatje. Politiseren of het publiekelijk aankaarten van maatschappelijke kwesties gebeurt nauwelijks binnen hulpverlening, terwijl klimaatactivisten daar wel volop mee bezig zijn.

‘Voor velen blijft de klimaatcrisis nog een abstract thema.’

De grote werkdruk en de tendens tot individualisering van problemen zijn enkele redenen waarom sociaal werkers weinig bezig zijn met de klimaatcrisis. Daarnaast blijft het voor velen nog steeds een abstract thema.

Dat gebrek aan belangstelling is verwonderlijk omdat hun cliënten het zwaarst en het meest zullen lijden onder de gevolgen van klimaatverandering. Wereldwijd brengt de crisis mensenrechten in het gedrang, terwijl sociaal werk toch een mensenrechtenberoep is.

Kans voor vernieuwing

Voorts kunnen sociaal werkers van klimaatactivisten leren dat uiteindelijk alles met alles verbonden is en dat dit levend web van verbondenheid nog veel verder reikt, eigenlijk alles omvat, ook moeder Aarde zelf.

‘De klimaatcrisis is een kans voor sociaal werkers om hun grondhouding te evalueren.’

In die zin is de klimaatcrisis is ook een kans voor sociaal werkers om hun grondhouding te evalueren. Klimaatactivisme confronteert ons niet alleen met naderend onheil, maar leert ons ook om verwonderd te kijken naar schoonheid en om dankbaar te zijn voor wat er is.

Het is voor het sociaal werk ook een kans voor vernieuwing. Een kans om zich opnieuw te bezinnen over hoe een goede en gezonde samenleving er zou moeten uitzien, en hoe het sociaal werk daartoe het best kan bijdragen.

Eerste bruggen zijn gelegd

Lees ook

‘Klimaatactivisten en sociaal werkers kunnen elkaar versterken’

Het is een goede zaak dat intussen al de eerste bruggen gelegd zijn tussen het klimaatactivisme en het sociaal werk. Zo was SAAMO te gast bij ‘Grootouders voor het klimaat’, precies om die problematiek te bespreken. En ook armoedeverenigingen bogen zich al over de klimaatproblematiek, met een boeiend rapport als resultaat.

Bij klimaatactivisten krijgt het thema sociale rechtvaardigheid steeds meer vorm. Sociaal werk is op weg naar ecosociaal werk. Laat de wederzijdse liefde verder groeien. Het wordt iets moois.