Hoe hou je je als sociaal werker staande in een kaduuk systeem?

Strohalm

Ik ken die blik. Ik zie hem bijna dagelijks. Net voor ik vraag hoe ik kan helpen. Die blik op oneindig, die spreekt van zorgen, die geen uitweg meer ziet. Die amper durft hopen op de strohalm die ik kan betekenen. 

De mensen die op de sociale dienst komen, hebben allemaal iets gemeen. De lasten die ze dragen zijn onzichtbaar. Even onzichtbaar als de dakloze man die plasticzak in plasticzak steekt zodat hij niet zou scheuren onder het gewicht van zijn leven. Even onzichtbaar als de verwarde Duitstalige vrouw die elke dag passeert voor een brief die misschien nooit komt. 

‘Al wat ik kan doen, is helpen waar mogelijk.’

Al wat ik kan doen is naast hen staan, helpen waar mogelijk, een stukje op mijn schouders nemen.

Ik ken die blik. Soms zie ik hem wanneer ik in de spiegel kijk.

IJskoude administratie

Eind 2020 stond de wereld van een gezin dat ik opvolg op zijn kop. De jonge vader overleed aan de gevolgen van COVID-19. Hij liet zijn vrouw en zes kleine kinderen achter. Naast de psychosociale steun aan de moeder werden we geconfronteerd met een hele stapel ijskoude administratie.

Daarbovenop werd de rekening van de vrouw door de bank geblokkeerd voor de erfeniskwestie. Plots moest zij, die van de ene op de andere dag niet meer bij haar inkomen kon, naar de notaris. Tijdens een semi-lockdown waarin geen enkele dienst rechtstreeks bereikbaar was. Noch de bank, noch de balie voor gratis rechtshulp, noch de mutualiteit.

Etterende wonden

Sindsdien kost het me steeds meer moeite om een nieuwe werkdag aan te vatten, om te blijven vechten tegen een systeem dat mensen op zo’n manier belast en onrecht in stand houdt.

Als de coronacrisis één verdienste heeft, is het dat ze blootlegt wat voordien onzichtbaar was. De besparingen in de zorg en de gehandicaptensector, de onderbestaffing in woonzorgcentra…

‘De coronacrisis legt bloot wat voordien onzichtbaar was.’

Een reeks etterende wonden waar telkens opnieuw pleisters op werden gelegd. Pleisters die ruw werden afgerukt toen ieder plots op zichzelf aangewezen was. Geen enkele sector bleef gespaard.

Het blijft etteren. En het stinkt. Uiteraard verdient de zorg alle waardering en ondersteuning. Maar niemand zag hoe andere sociale professionals de mentale lasten over zich heen gespoeld kregen. Hoe zij noodgedwongen de functie op zich namen van loketbedienden van de mutualiteit, bank, vakbond, lokale overheid, rechtbank en OCMW.

Blijven gaan

Hoe ga je als sociaal werker om met al die onmacht, wanhoop en woede? In de eerste plaats zoals de zorg: blijven gaan.

Tot je niet meer kan. Tot het op is.

En je na een week rust weer aan het werk gaat, maar geconfronteerd wordt met net dezelfde problemen. Hoe kan je je dan toch nog staande houden? Hoe mensen blijven helpen die gebukt gaan onder een systeem dat kaduuk is?

Neem het niet!

Op het moment dat al mijn vechtkracht op is, steekt mijn schrijfdocent me een boekje toe: ‘Indignez-vous!’ van Stéphane Hessel, in het Nederlands: ‘Neem het niet!’ Als je vecht tegen het systeem, zegt ze, is het duidelijk wat er wint.

Het komt aan als een stomp in mijn maag. Ja, ik vecht. En ik verlies. Ik verlies langzaamaan mijn positiviteit, mijn kracht om mensen te helpen die door dat systeem worden onderdrukt.

‘Ik ben niet alleen. Soms moet ik dat eens horen.’

“Je moet niet wanhopen, maar hopen”, zegt Hessel. “Wanhopige woede is de ontkenning van hoop. Ze maakt het onmogelijk de resultaten te behalen die eventueel door de hoop gerealiseerd kunnen worden.”

Balsemend zijn ze, zijn woorden. En meer nog. Hij, een verzetsstrijder, een vooraanstaand filosoof, een man die meewerkte aan de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, verwoordt in enkele kernachtige hoofdstukken zowat alles wat er in me omgaat sinds ik enkele jaren geleden in dit sociale bad ben gesprongen.

Ik ben niet alleen. Soms moet ik dat eens horen. Ik ben niet alleen!

Verzet als oplossing

Wat ik niet had verwacht, is dat Hessel me naast begrip eveneens een oplossing aanreikt: verzet.

Geen verzet zoals het ooit ondergronds geweest is, want “ingaan tegen dergelijk onrecht is veel complexer dan verzet bieden tegen de Duitse bezetter”, zegt Hessel in zijn vervolgboek ‘Engagez-vous!’ Hij vervolgt: “Vandaag de dag pleeg je verzet door na te denken, door te schrijven.”

‘Wees verontwaardigd, dan word je strijdvaardig, sterk en geëngageerd.’

“Het motief van verzet is verontwaardiging. Wees verontwaardigd, dan word je strijdvaardig, sterk en geëngageerd”, schrijft Hessel. “Weiger in een situatie terecht te komen die je dan maar aanvaardt, omdat er nu eenmaal geen keus is.”

Hessel stelt voor om contact op te nemen met de mensen die in moeilijke omstandigheden moeten leven en hen te helpen. Op die manier kan ‘verzet bieden’ concrete betekenis krijgen. Dus neem ik mijn pen op, voor een verzet in klaar daglicht, onder de neus van datzelfde systeem.

Levensnoodzakelijke inzet

“Neem het niet!” roept Hessel op. Ik nam het niet.

‘Na vier maanden kon ze eindelijk een bankrekening openen. ’

Ik legde me niet neer bij het onrecht dat vele andere gezinnen overkwam. Het was levensnoodzakelijke inzet die we toen toonden, de moeder en ik. Zij door het hoofd boven water te houden, en zo goed en zo kwaad als het ging te blijven werken. Ik door financiële hulp te zoeken en een pro-Deoadvocaat te vinden om haar door de notariële procedure te leiden.

Daarnaast stalkte ik haar onbereikbare bank tot op directieniveau. Na vier maanden kon ze eindelijk een rekening openen om haar loon en kinderbijslag op te laten storten. Het was het waard om voor te vechten.

Ik tegen het systeem

Vechten vóór iets is heel anders dan vechten tegen iets. Het eerste is noodzakelijk, het tweede puur energieverlies. Dat is mijn enige kritiek op het begrip verzet. Je biedt verzet tegen iets, als een klein meisje dat uit alle macht tegen een betonnen muur duwt. Ik tegen het systeem.

Dan vind ik liever een nieuw begrip uit: je verzetten voor iets. Maar wacht, dat is inzet, engagement! 

‘Vechten vóór iets is heel anders dan vechten tegen iets. Het eerste is noodzakelijk, het tweede puur energieverlies.’ 

Zoals de Britse kunstenaar Banksy een onverschillig stukje kille muur omtovert in een boodschap van hoop door er een meisje met een hartenballon op te schilderen. Op zich geen groots gebaar, ware het niet dat het beeld sindsdien de wereld rondgaat. Zo uit Banksy een aanklacht tegen onrecht, wat hij herhaalt in het huilend meisje op de deur van de Parijse Bataclan, of de relschopper die bloemen gooit in de plaats van een molotovcocktail.

Over hoop schreef ook mijn vriend Stéphane Hessel: “De boodschap van een Mandela, een Martin Luther King is een boodschap van hoop op het vermogen van de moderne maatschappij om conflicten te overwinnen door wederzijds begrip en toegewijd geduld.”

Dagelijks verzet

Langer dan een jaar na het overlijden van haar man is de eerste bankrekening van de moeder nog steeds niet vrijgegeven. Op haar nieuwe rekening ontvangt ze haar loon en de kinderbijslag. Af en toe contacteert ze me nog om tussen te komen bij haar advocaat of om hulp te vragen voor de schoolkosten van haar oudste.

Lees ook

'Ik ben er niet om beleidsteksten te schrijven die in lades verdwijnen'

De rest doet ze zelf. Dankzij het begrip van een geduldige huisbaas heeft ze al vier van de zes achterstallige huurgelden kunnen afbetalen. Haar bank is nog steeds moeilijk bereikbaar, maar ze geeft het niet op om opnieuw een afspraak te maken, en opnieuw, om ervoor te zorgen dat ze het loon en de kinderbijslag van die eerste vier maanden terugkrijgt.

Verzet hoeft geen ‘ik tegen het systeem’ te zijn. Ik kan het heel concreet doen, dagelijks, op mijn werk. Elke persoon die ik kan helpen om zijn rechten te vrijwaren, te doen gelden, is een sprankel hoop. Een positief verhaal dat kracht geeft. De kracht om door te gaan, samen met alle anderen die precies hetzelfde doen. Want we zijn niet alleen.