Laat mensen altijd mens blijven

Waardigheid

Collega-hulpverleners verwijten me soms dat ik te weinig de werkelijkheid binnenbreng bij patiënten. Volgens hen zijn hoop, dromen en verwachtingen voor patiënten een hinderpaal om hun leven weer realistisch op te nemen. Ik vind dat we blij mogen zijn dat de mensen die we opvolgen nog dromen hebben, na zoveel verschrikkelijke realiteit in hun leven.

‘We moeten blij zijn dat mensen nog dromen hebben.’

Als hulpverlener is het belangrijk om juist vanuit die hoop en dromen te vertrekken. Dit is de drijfveer van de mensen die we begeleiden. Hieruit halen ze hun kracht om verder te doen. Als begeleider ga je mee zoeken naar mogelijkheden om deze dromen waar te maken. Ook omdat dromen er voor zorgen dat mensen hun waardigheid behouden in soms zeer vernederende omstandigheden.

Waardigheid heeft te maken met de manier waarop je jezelf kan presenteren zodat je in de ogen van de ander de moeite waard bent. In die zin is waardigheid de tegenhanger van schaamte.

Vertellen over je dromen en toekomstverwachtingen is een manier om je als mens te tonen. Vertellen toont de waardigheid van de verteller. Ernaar luisteren en ze naar waarde schatten, is het minste wat je als hulpverlener moet doen.Lees ook de vorige column van Peter Dierinck: ‘We meten ons af aan de blik van de ander.’

Leven en lot

Naarmate de situatie van iemand hopelozer is en er minder dromen overblijven, wordt dit recht op waardigheid belangrijker. Dit is het hoofdthema in het boek ‘Leven en lot’, een roman van de Rus Vasili Grossman uit 1959.

Grossman beschrijft de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog, die door de daders ‘goed’ genoemd worden omdat het ‘goede’ geplaatst wordt binnen een ideologie. Dit gebeurde zowel bij het nazisme als het communisme. Vanuit naam van de eigen ideologie worden monsterachtige daden als goed bestempeld.

Vasili Grossman stelt tegenover dit goede vanuit een ideologie de goedheid. Het gaat dan over het stellen van een kleine goede daad, die zomaar wordt gesteld omdat de mens die tegenover je zit belangrijk is als individu.

Hij noemt het zinloze goedheid: “Die persoonlijke goedheid van de ene mens tegenover de andere is een goedheid zonder getuigen, onbeduidend en gedachteloos. We zouden het zinloze goedheid kunnen noemen. Goedheid los van het goede in religieuze of maatschappelijke zin. Maar als we er over nadenken, zien we in dat die zinloze persoonlijke toevallige goedheid eeuwig is. Ze strekt zich uit tot alles wat leeft, zelfs tot een muis, of tot een takje dat een plotselinge voorbijganger terugbuigt, zodat het weer moeiteloos en prettig aan de stam vast kan groeien.”Grossman, V. (2008), ‘Leven en lot’, Balans, Amsterdam, p. 412.

Ommekeer

Deze daden van zinloze goedheid zorgen dat de ontvanger die in zeer slechte en soms hopeloze omstandigheden leeft zijn waardigheid als mens hervindt. Soms zijn deze daden een basis voor een ommekeer in het leven. Evengoed zorgen ze soms voor een éénmalig en kort herstel van de waardigheid van de ontvanger.

‘Dit schijnbaar zinloze woord van steun is van groot belang.’

Grossman spreekt in het boek onder meer over een soldaat die een gewonde vijand uit zijn veldfles laat drinken, een oude vrouw die een krijgsgevangene een stuk brood brengt, over een vriendelijk woord van een mens tot een ander mens net voor ze in de gaskamers van de nazi’s verdwijnen. Dit ene schijnbaar zinloze woord van steun is van groot belang omdat de mens daarin terug mens kan worden.

Patiënt als identiteit

Bij mensen met een chronische psychische kwetsbaarheid is de hopeloosheid vaak heel groot. Ze strijden tegen een zwaar traumatisch verleden, ze leven in moeilijke omstandigheden en met een toekomstbeeld dat heel onzeker is.

‘Vaak is de enige overgebleven identiteit die van patiënt.’

Mensen verliezen voor minder hun waardigheid. Vaak is de enige overgebleven identiteit die van ‘patiënt’. Je bent geen familielid meer omdat familie achterwege blijft. Je bent geen vriend meer omdat vrienden achterwege blijven. Je bent geen werknemer meer omdat je invalide bent…

Het patiënt zijn ontneemt iemand de waardigheid die gekoppeld is aan meerdere identiteiten. In die zin is men geen mens meer omdat men niet meer kan wisselen tussen verschillende identiteiten.

Zonder verborgen agenda

Als een hulpverlener zich elke dag opnieuw bewust is van zijn macht tegenover de patiënt, dan kan hij zich daarin bewust als mens positioneren door het stellen van daden van zinloze goedheid.

“Ik wil graag samen met je naar de winkel, ik trakteer je op een koffie, ik help je verhuizen, ik ga voor jou bij je huisbaas klagen, je ziet er goed uit vandaag…” Het zijn allemaal daden van zinloze goedheid. Ze worden gesteld zonder bijbedoelingen, zonder verborgen agenda. Ze zijn gratuit en scheppen bij de ontvanger het beeld van mens en niet langer meer dat van patiënt.

Het stellen van deze daden kan voor de ontvanger het begin zijn van een betere toekomst, maar het is niet de reden waarom ze worden gesteld. Ook zonder zo’n vooruitzicht zijn ze de moeite waard. Want ook een kortdurend of éénmalig herstel van de waardigheid van een mens is belangrijk en zinvol.