Polarisatie

Ongemakkelijk gevoel

De variaties van wij-zij denken zijn eindeloos: moslims versus niet-moslims, burgers tegenover politiek, die ‘van beneden’ tegenover die ‘van boven’, daders versus slachtoffers, voor of tegen hoofddoeken, hangjongeren tegen de politie, het volk tegen de elite, vrouwen tegenover mannen…

Hoe gaan we om met dat wij-zij denken? Welke positie nemen we in? En werken we de polarisatie niet onbewust in de hand?

‘De variaties van wij-zij denken zijn eindeloos.’

Het denkkader van Bart Brandsma is helder en uitdagend. Het geeft een antwoord op het ongemakkelijk gevoel waarmee je worstelt als je met wij-zij denken wordt geconfronteerd, ook in het domein van het sociaal werk.

Het denkkader is vooral bruikbaar op die plekken waar polarisatie zich voordoet: in steden, buurten, tussen groepen van mensen, tussen mensen in hun micro-leefwereld. Het sluit mooi aan bij de praktijk van bemiddelaars en hun houding van meerzijdige partijdigheid.

Constructief grijs

De centrale focus van het denkkader is: ‘Leer bij polarisatie het midden houden’. Want door de investeren in het midden schep je mogelijkheden om tot sociale cohesie te komen. Niet door te investeren in de uitersten, want die willen elk op hun pool de polarisatie alleen maar opdrijven door medestanders te zoeken voor hun eigen gelijk.

Dat midden is niet zwart of wit, het is grijs. Oei, grijs daar houden we niet zo van. Het prikkelt dat Brandsma dit grijze gebied helemaal niet gelijkstelt aan zoutloze neutraliteit, eindeloze nuances of platte compromissen.

Naar het midden

Integendeel, juist in het midden en met de mensen in het midden kan men constructief omgaan met conflicten. Maar dat is moeilijker dan in dialoog te gaan met de uitersten of die uitersten in onze mediagenieke wereld met elkaar te laten botsen.

Het is daarom belangrijk om het verschil te zien tussen conflicten en polarisatie. Conflicten horen bij het leven en nemen gevarieerde vormen aan. Brandsma schetst mooi welke fasen een conflict doorloopt. In de loop van die conflictontwikkeling is het van belang om te ontdekken wat de ‘werkelijke kwestie’ is. Die ligt vaak verscholen achter de oorspronkelijke aanleiding.

Van conflict naar polarisatie

Een conflict kan ook uitmonden in polarisatie, in een wij-zij denken. Die wordt gevoed doordat anderen rechtstreeks of onrechtstreeks meekijken naar het conflict. Het conflict voedt de polarisatie en de polarisatie verstrekt het conflict.

Merkwaardig is dat de rechtstreeks betrokkenen bij het conflict vaak al stappen zetten naar toenadering en dialoog, terwijl de onrechtstreeks betrokkenen lustig voortgaan in hun zwart-wit denken.

Uitzichtloze polarisatie

Polarisatie is dus vooral een moeilijk grijpbare ‘gedachtenconstructie’. Die ligt verankerd in een mensbeeld dat ervan uitgaat dat we allemaal verschillend zijn en botsende identiteiten hebben.

‘Polarisatie komt niet uit de lucht gevallen.’

Om de eigen identiteit te cultiveren, is het nodig om het verschil met de identiteit van de ander te benadrukken. Dat kan bijvoorbeeld door de ander te veroordelen als de schuldige van het conflict. Dat leidt tot uitzichtloze polarisatie die conflicten alleen maar aanwakkert.

Pushers en joiners

Polarisatie komt niet uit de lucht gevallen. Het is een complex proces waarin mensen vijf verschillende rollen opnemen.

De eerste rol is die van de ‘pusher’. Die levert de brandstof voor het wij-zij denken. Aan beide polen van het conflict doen de pushers exact hetzelfde: ze gaan uit van het eigen grote gelijk. De andere is 100% fout.

Pushers willen alleen hun eigen positie versterken. Ze hebben geen nood aan een echt debat, tenzij om samen met de andere pusher de tegenstelling nog meer te voeden.

‘De andere is 100% fout.’

De ‘joiner’ is de persoon die aanleunt bij een pusher. Hij is het mogelijk niet helemaal eens, maar kiest toch een kamp. De pushers nodigen ook uit om een kamp te kiezen. Ze appelleren ons aan een reflex die we allemaal hebben: we zijn liever omringd door medestanders dan tussen twee vuren te staan.

Het stille midden

Hoe meer joiners, hoe sterker de polarisatie. Dat verzwakt meteen het debat. Dialoog gaat over genuanceerd reflecteren en communiceren over dilemma’s. Dan zijn vaak andere vragen aan de orde dan degene die door de pushers op de agenda werden geplaatst.

Die echte dialoog speelt zich af in het midden. Daar zit ‘the silent’, niet te begrijpen als de zwijgende en onverschillige meerderheid. Wel de échte, vaak onzichtbare betrokkenen, zoals bijvoorbeeld de bewoners van een wijk.

‘De echte dialoog speelt zich af in het midden.’

Met hen dialoog aangaan, geeft kansen om tot een constructief gesprek te komen over hoe bewoners willen samenleven in de buurt.

Bruggenbouwer versterkt polarisatie

Maar vaak hebben we de neiging om in gesprek te gaan met de pushers. We brengen de conflicterende partijen bij elkaar om het gepolariseerde probleem op te lossen. Daarbij hebben we een ‘bruggenbouwer’ nodig.

Die vierde rol loopt over van de goede bedoelingen, maar leidt helaas vaak tot een bevestiging en zelfs versterking van de polarisatie.

‘De bruggenbouwer wordt speelbal.’

Dit komt doordat de bruggenbouwer niet echt in het midden gaat staan. Hij positioneert zich eerder boven of tussen de polariserende partijen. Omdat hij niet in gesprek gaat met het midden wordt hij de speelbal van de polarisatie.

Zo komen we bij de vijfde rol: de ‘zondebok’. Polariserende partijen kunnen hun gevoelens van schuld en woede uitleven op deze figuur. Denk aan twee rivaliserende bendes van hooligans die zich samen richten op de politie.

De werkelijke kwestie

Het boek geeft handvatten om polarisatie te doorbreken. Er wordt gezocht naar een alternatief voor het botsen van polen, het bouwen van bruggen of het risico lopen om de zondebok te zijn.

Zaak is om een echte dialoog aan te gaan. Dit vergt de kunst om vragen te stellen naar wat mensen werkelijk beweegt, wat hen raakt, kortom: wat de werkelijke kwestie is.

Vier tips

Op die manier haal je de framing van de pushers onderuit. Het cultiveren van botsende identiteiten kan je dan ombuigen naar een dialoog over de echte problemen en conflicten. Door bijvoorbeeld het frame van de controverse moslims en niet-moslims te doorbreken en door te vragen naar de echte spanningsvelden in een wijk.

‘Goed luisteren, niet moraliseren.’

Om het duivelse spel van de polarisatie te doorbreken, geeft Brandsma vier tips mee: probeer te veranderen van doelgroep, van onderwerp, van positie maar sla vooral een andere toon aan. Abstracte standpunten worden dan reële vraagstukken, bruggenbouwers gaan dan werkelijk in het midden staan. Ze luisteren goed en moraliseren niet.

Radicalisering

Het slothoofdstuk van het boek is, hoe kan het anders, gewijd aan het thema van (de)radicalisering. Polarisatie is onvermijdelijk en kan zelfs een motor zijn van verandering en vernieuwing, mits de goed aanpak ervan.

Maar wat als polarisatie uitmondt in een gevaarlijke dynamiek die groepen splijt en onze samenleving bedreigt?

Brandsma schetst radicalisering als een proces waarbij men het eigen wereldbeeld zo sterk bevestigt, dat er geen enkele verbinding meer is met andere wereldbeelden. Radicalisering wordt gevoed door ‘het kwaad van de eenzijdigheid’, waardoor er geen debat of dialoog meer is. Er is alleen nog monoloog.

Dwingen of overtuigen brengen hier geen soelaas. Alleen de lange en geduldige weg om de cirkel van radicalisering naar het midden te brengen.Het boek kan enkel aangeschaft worden via de website van de auteur: www.polarisatie.nl.