Veerkracht bij ouderen: ‘Als ik iets voor iemand kan doen, ben ik gelukkig’

Oud maar veerkrachtig

In België voelt bijna de helft van de vijfenzestigplussers zich eenzaam. Een op drie heeft een klein sociaal netwerk.

‘Veerkracht is een belangrijke troef.’

De ene ouder slaagt er beter in om verlies te incasseren dan de andere. Veerkracht speelt daarbij een grote rol. Het is een belangrijke troef in wat ouderenpsycholoog Luc Van de Ven onlangs ‘de kunst van het ouder worden’ noemde. 

Verlies sociaal kapitaal

Onderzoekers brengen die problemen van kwetsbare ouderen in kaart en reiken oplossingen aan. Zo heeft de KU Leuven een leerstoel ‘Empowerment of Underprivileged Elderly’. Die ontwikkelt nieuwe inzichten om de levenskwaliteit van kwetsbare ouderen te verbeteren.

Recent onderzoek vanuit die leerstoel bevestigt dat heel wat ouderen kampen met gevoelens van eenzaamheid en sociaal isolement.De Witte J. en Van Regenmortel T. (2019), Silver Empowerment. Loneliness and social isolation among elderly. An empowerment perspective, be.Source Chair ‘Empowerment of Underprivileged Elderly, HIVA KU Leuven; De Witte J. en Van Regenmortel T. (2019), Silver Empowerment. Resilience of vulnerable elderly. A narrative research approach, be.Source Chair ‘Empowerment of Underprivileged Elderly, HIVA KU Leuven.Daardoor gaan ze er op fysiek, psychologisch en sociaal vlak op achteruit. Eenzaamheid en isolement ondermijnen de levenskwaliteit van ouderen.

Dat is alarmerend. Ouderen kunnen nog heel wat betekenen voor de samenleving. Een groot deel van dat sociaal kapitaal gaat verloren.

Brede waaier aan interventies

Die dynamiek omkeren is niet evident. Eenzaamheid en sociaal isolement nemen verschillende vormen aan. Niet elke oudere is hetzelfde. Daarom bestaat er ook geen wonderoplossing die voor iedereen werkt.

We hebben een een brede waaier aan innovatieve interventies nodig om dit probleem tegen te gaan. Die vertrekken best vanuit principes van empowerment. Want aandacht voor de kracht van ouderen heeft een positief effect op hun veerkracht. 

En die veerkracht is belangrijk. Veerkrachtige ouderen hebben meer controle over hun leven. Ze voelen zich verbonden en autonoom. Ze verwerken tegenslagen beter: overlijden van de partner, gezondheidsproblemen, afnemende mobiliteit, toenemende afhankelijkheid of een krimpend sociaal netwerk.

‘Vijftien kwetsbare ouderen vertelden ons hun verhaal.’

Het omgekeerde geldt ook. Gebrek aan veerkracht kan leiden tot gevoelens van eenzaamheid en sociaal isolement.Gerino, E., e.a. (2017), Loneliness, resilience, mental health, and quality of life in old age: A structural equation model, Frontiers in psychology, 8, 2003.Zo kunnen ouderen met ernstige mobiliteits- of gezondheidsproblemen moeilijk hun informeel netwerk in stand houden. Zij zijn makkelijker het slachtoffer van eenzaamheid. 

Bronnen van veerkracht

Op basis van de verhalen van vijftien kwetsbare ouderen, gingen we op zoek naar bronnen van veerkracht.

Ouderen kunnen verschillende bronnen van veerkracht aanspreken. Maar de ene bron is sterker dan de andere. Zo heeft ‘de kracht van het geven’ enorm positieve effecten op de veerkracht en het welzijn van ouderen. Door individueel of via vrijwilligerswerk ‘te geven’, krijgen ouderen meer eigenwaarde en zelfvertrouwen. Ze voelen zich nodig en gewaardeerd en zijn trots op zichzelf.

‘De ene bron is sterker dan de andere.’

Een vijfenzestigplusser getuigt. “Eén keer per jaar soep uitdelen op straat, is nog steeds belangrijk voor mij. Ik doe dat al zoveel jaren met veel plezier. Je kan niet altijd ontvangen, je moet ook kunnen geven. Als ik iets voor iemand anders kan doen, ben ik gelukkig.”

Betekenisvol zijn voor iemand anders, is ook goed voor de sociale contacten en netwerken. Ouderen vinden er praktische en emotionele steun, komen uit hun comfortzone en doen activiteiten die verdriet en verlies helpen verwerken.

Sociale interventies moeten aandacht hebben voor ‘de kracht van het geven’. Het is een cruciale hulpbron van veerkracht.

Meer participatiemogelijkheden

Maar bronnen van veerkracht liggen niet alleen op individueel niveau. Ouderen willen graag betekenisvol blijven binnen de brede samenleving. Ze willen participeren, alleen weten ze niet altijd hoe.

Hier moeten we ouderen kanalen aanreiken. Sociaal beleid moet meer participatiemogelijkheden creëren voor ouderen door structurele drempels weg te nemen, bijvoorbeeld door de toegang tot sociale diensten te verhogen. 

Psychologische en emotionele steun

Dan nog zullen ouderen op tegenslagen botsen: eigen gezondheidsproblemen of het overlijden van de partner, bijvoorbeeld. De gevolgen daarvan kunnen niet altijd volledig opgevangen worden.

‘Lotgenotencontacten zijn een belangrijke hulpbron.’

Ouderen moeten die onvermijdelijke tegenslagen leren aanvaarden. Hoewel heel wat ouderen dit weten, vinden ze het in de praktijk vaak erg moeilijk. “Ik probeer gezondheidsproblemen zoveel mogelijk te aanvaarden, maar dat is niet altijd gemakkelijk.”

Bovendien zijn processen van veerkracht traag, zeker als het gaat om veranderingen in het sociaal netwerk en emoties. Daarom is voldoende psychologische en emotionele steun nodig om ouderen te helpen die verliezen te aanvaarden.

Hier zijn lotgenotencontacten een belangrijke hulpbron, zoals Luc Van de Ven eerder al aangaf: “In onze dagkliniek bieden we groepstherapie voor ouderen met psychosociale noden die nog thuis wonen. Als je hen vraag wat echt helpt, vermelden ze de gesprekken met lotgenoten. Mensen samenbrengen is een bijzonder goed medicijn tegen eenzaamheid”. 

Tegenslagen detecteren

Ouderen beseffen dat ze zich in hun laatste levensfase bevinden. Ze anticiperen minder op mogelijke problemen. “Ik probeer daar niet te lang bij stil te staan. Ik weet niet wat de toekomst zal brengen. Het heeft geen zin om ‘s nachts wakker te liggen. Je moet problemen oplossen als ze zich voordoen. Je kan lang piekeren over je toekomst, maar op mijn leeftijd blijft er niet veel toekomst over.” 

‘Ouderen moet vooraf nadenken over mogelijke tegenslagen.’

Dat realisme maakt hen kwetsbaar zodra problemen zich dan toch voordoen. Daarom is het belangrijk dat ouderen vooraf nadenken over mogelijke tegenslagen. Ze zijn dan mentaal en emotioneel beter voorbereid.

Dan nog zullen sommige kwetsbare ouderen op moeilijke momenten extra steun nodig hebben. Netwerken en organisaties rond ouderen moeten tegenslagen zoals ziekte en verlies goed detecteren. Vervolgens moeten ze steun aanbieden. Dat vermijdt neveneffecten zoals eenzaamheid en sociaal isolement.

In de praktijk

Verschillende organisaties werken rond de levenskwaliteit van kwetsbare ouderen. Zijn er goede praktijken die rekening houden met deze inzichten?

De private stichting be.Source brengt acht initiatieven samen die werken rond mobiliteit, vrije tijd, het gevecht tegen cognitieve achteruitgang, relaties tussen generaties en het tegengaan van sociaal isolement.Momenteel zijn dat Atoll, Bras Dessus Bras Dessous, het Belgische Rode Kruis, les Compagnons Dépanneurs, Mobitwin, Het BuurtPensioen, Soins chez Soi en Een brug tussen twee werelden.Ze zetten expliciet in op de eigen krachten van ouderen en versterken zo de verbinding met hun omgeving. Dit stimuleert de ‘kracht van het geven’ en positieve identiteitsvorming.

Deze organisaties komen regelmatig samen in de zogenaamde ‘HUB’, waar ze een multidisciplinair en creatief netwerk vormen. Daar overleggen ze, wisselen ze ideeën uit en ontwikkelen ze innovatieve interventies. 

De Caravan

Vanuit die samenwerking groeide ‘Caravan’, een mobiele caravan die passeert langs pleinen. Stoelen en parasols beschermen tegen zonnestralen of enkele regendruppels. Voorbijgangers blijven staan, drinken een koffietje en spreken met de wijkbewoners en de vrijwilligers van de organisatie. Een open ruimte waar iedereen, jong en minder jong, kan praten over terugkerende zorgen en waar iedereen mee nadenkt hoe lokale verenigingen hierbij kunnen helpen.

Lees ook

‘Psychosociale problemen van ouderen worden onderschat’

Caravan passeerde al langs Vorst, Sint-Gillis en Molenbeek en Ukkel. Dit project ontmoet ouderen in hun leefomgeving, luistert naar hun noden en biedt concrete oplossingen aan. Er wordt ingezet op lokale samenwerking en outreachend werken. Niet toevallig eigenschappen die ook ouderenpsycholoog Luc Van de Ven noemt bij het succesvol omgaan met eenzaamheid bij ouderen.

Dit unieke buurtproject biedt een gemoedelijke en mobiele ontmoetingsplaats om het sociaal isolement van een groeiend aantal kwetsbare ouderen tegen te gaan. Theoretische principes van empowerment worden hier heel concreet. Dat versterkt de veerkracht van kwetsbare ouderen.