Eergerelateerd geweld

Eergerelateerd geweld

Er is geen universele, vaststaande definitie van eergerelateerd geweld. In de definities die circuleren omvat eergerelateerd geweld een variëteit aan geweldsvormen gaande van verschillende gradaties van fysiek en psychologisch geweld, tot controle, bedreigingen, opsluiting, huwelijksdwang en moord. De daders lijken erop uit om schendingen van eer te voorkomen of te bestraffen. Dit eerbegrip verwijst naar genderspecifieke verwachtingen ten aanzien van vrouwen en meisjes. Het afwijken van de morele normen die dit eerbegrip omvat, kan de status en reputatie van een familie of hele gemeenschap op het spel zetten. Dat gaat concreet over het behouden van de maagdelijkheid tot aan het huwelijk, geen voor- of buitenhuwelijkse relaties hebben of zich ‘gepast’ kleden en gedragen. Geweld kan zich ook richten tot jongens en mannen die afwijken van de geijkte gendernormen, bijvoorbeeld omdat ze homoseksueel zijn.

‘Er is geen universele, vaststaande definitie van eergerelateerd geweld.’

De aandacht voor eergerelateerd geweld werd gestimuleerd door supranationale mensenrechtenorganisaties als de Verenigde Naties en de Raad van Europa. Zij zetten eergerelateerd en andere vormen van geweld tegen vrouwen op de internationale agenda. In landen als Zweden, Nederland en het Verenigd Koninkrijk nam de aandacht toe door concrete gevallen van ernstig geweld en moord, gewoonlijk op jonge meisjes. Ook in België was de moord op Sadia SheikhHet Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen stelde zich burgerlijke partij in deze zaak. Het Instituut weerhield eergerelateerd geweld als een van haar actiedomeinen.in 2007 een belangrijke katalysator.

Controversieel begrip

Die aandacht voor eergerelateerd geweld moeten we toejuichen. De kwetsbaarheid van vrouwen uit minderheden voor geweld wordt immers niet altijd erkend. Bovendien kan een gebrek aan inzicht in de specifieke kenmerken van minderheden leiden tot een onaangepaste aanpak waardoor slachtoffers niet de juiste hulp krijgen. Maar het gebruik van de term eergerelateerd geweld heeft ook een keerzijde. Het begrip legt sterk de nadruk op het concept eer, dat dan gezien wordt als eigen aan niet-Westerse minderheden.

Daardoor lijkt dit geweld eenvoudig te verklaren door de culturele waarden en normen van die minderheden. De term draagt dan bij tot het verscherpen van een wij-zij-denken waarbij geweld onder minderheden wordt toegeschreven aan “hun patriarchale en gewelddadige cultuur of religie”. Geweld onder de meerderheid wordt daarentegen zelden verklaard door cultuur of genderongelijkheid. Daar worden oorzaken gezocht bij individueel psychologische problemen van de daders.Abu-Lughod, L. (2011), ‘Seductions of the ‘Honor Crime’, Differences: A Journal of Feminist Cultural Studies, 22(1), 17–62.

Onderzoek aan het woord

De vraag stelt zich of de benaming eergerelateerd geweld niet meer kwaad dan goed doet. Moeten we eergerelateerd geweld niet beschouwen als ‘gewoon’ geweld dat alle gemeenschappen op gelijke wijze treft? Wat denken minderheden en hulpverleners daarvan? Het antwoord op deze vragen komt uit een kwalitatief onderzoekWithaeckx, S. (2014), Eer, gender en geweld in een context van migratie. Een empirisch-ethisch onderzoek naar betekenissen en beleving van eer en eergerelateerd geweld, met Vlaanderen als case-study, Brussel, Vrije Universiteit Brussel, proefschrift aangeboden tot het behalen van de graad van doctor in Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen.waarin ik onderzocht of het relevant is om te verwijzen naar eer bij geweld onder minderheden. Is het nuttig om in de hulpverlening de noemer eergerelateerd geweld te gebruiken?

‘Eer wordt begrepen als een soort ethiek waarmee je leeft.’

Via interviews bij mannen en vrouwen uit minderheidsgroepen ging ik na in welke mate het begrip familie-eer herkenbaar is en aanleiding kan geven tot geweld. De meeste respondenten vinden ‘eer’ een herkenbaar en belangrijk gegeven in hun gemeenschap. Het wordt begrepen als “een soort ethiek waarmee je leeft”, aldus een respondent. Eer wordt ook geassocieerd met genderspecifieke normen waarbij maagdelijkheid en kuisheid voor vrouwen als belangrijk cultureel ideaal worden benoemd. Respondenten erkennen dat het vertonen van ‘ongepast gedrag’ zoals uitgaan, een voorhuwelijkse zwangerschap, een onaanvaardbare partner hebben of soms zelfs scheiden, de reputatie van een hele familie op het spel kan zetten. Een respondent zegt het zo: “Er wordt gezegd dat de vrouw de waarde is van het gezin. Dus de ‘izzat’ of eer staat of valt met het gedrag van de vrouw.”

Veel variatie

Hoewel eer herkend wordt als een gedeeld cultureel ideaal, is een terugkerende opmerking dat deze beschreven opvattingen niet noodzakelijk leiden tot eensgezindheid of gelijklopende praktijken. Er is grote interne differentiatie binnen eenzelfde etnische groep of familie. Dat maakt het moeilijk om eer en de ermee geassocieerde idealen voor te stellen als uitingen van bijvoorbeeld ‘de’ Turkse, Somalische of enige andere cultuur. Variatie doet zich voor op basis van gender, leeftijd, herkomstregio of opleidingsniveau. Gevolg? Een zeer gevarieerde invulling, waardering en toepassing van eer.

‘Eer zal nog altijd een rol spelen maar niet meer zoals bij onze eerste generatie moeders.’

Eer is ook geen statisch begrip. De invulling van het eerbegrip en van de grenzen van het aanvaardbare, kan aanzienlijk variëren naar tijd en generatie. Praktijken en gedragingen die eerst onaanvaardbaar waren, kunnen in de loop der jaren een heel andere betekenis krijgen. “Eer zal nog altijd een rol spelen maar niet meer zoals bij onze eerste generatie moeders”, aldus een respondent.

Goed en kwaad

Uit mijn interviews blijkt dat eer gezien wordt als veel meer dan een vooringenomen kijk op vrouwelijke seksualiteit. Mannen en vrouwen associëren eer ook met positieve waarden als verbondenheid en solidariteit binnen de familie en de gemeenschap. Het gaat over zelfrespect en respect tegenover anderen. Het is daarom belangrijk om eer niet altijd als een negatieve, onderdrukkende waarde te zien. Veel hangt af van de manier waarop deze waarde ingevuld en toegepast wordt. Wanneer men eer rigide invult en eenzijdig oplegt aan meisjes en vrouwen, is het een problematische notie die aanleiding geeft tot sociale controle en geweld. Maar wanneer eer door de betrokkenen wordt onderschreven en er ruimte is voor persoonlijke invullingen en herinterpretaties, kan het ervaren worden als een positieve waarde. Een waarde die bijdraagt aan respect, onderlinge verbondenheid en solidariteit.

‘Het is voor hulpverleners belangrijk om na te gaan hoe mensen eer invullen.’

De benaming eergerelateerd geweld is daarom ten dele bedrieglijk. Ze belicht louter een problematische invulling van eer. De meer positieve connotaties blijven buiten beeld. De aanwezigheid van een discours van eer vertaalt zich dus niet noodzakelijk in onderdrukking en geweld. Wanneer het woord eer valt, mag niet worden uitgegaan van a priori veronderstellingen over eer. Het is voor hulpverleners belangrijk om na te gaan hoe mensen eer invullen. In welke mate wordt het ervaren als problematisch of ligt het aan de basis van conflict en geweld?

Afkomst en gender

Uit de bevraging van hulpverleners blijkt dat zij het moeilijk vinden om een strikt onderscheid te maken tussen eergerelateerd geweld en andere vormen van familiaal geweld. Volgens een bevraagde sociaal werker is dat “een heel floue lijn”. Drijfveren achter familiaal geweld worden gezien als vrij gelijklopend, ongeacht de afkomst van de betrokkenen. Hulpverleners trekken dikwijls parallellen met geweld onder autochtonen waarin eer ook een rol kan spelen. Hoewel het daar minder expliciet benoemd wordt en soms andere betekenissen heeft. Deze stelling bevestigt onderzoek waarin eer ook onder de Westerse meerderheid wordt geïdentificeerd als een belangrijk cultureel concept dat het denken en handelen kan beïnvloeden en ook bij familiaal geweld een rol kan spelen.Araji, S. (2000), ‘Crimes of Honor and Shame: Violence Against Women in Non-Western and Western Societies’, The Red Feather Journal of Postmodern Criminology, 8.

Ook gender is een belangrijk ordeningsprincipe bij geweld. Grensoverschrijdende culturele ideaalbeelden rond mannelijkheid impliceren dikwijls het behoud van controle over vrouwen. Verschillen liggen dan eerder in de aard van de familiestructuur waarin het geweld zich afspeelt en in de relatie tussen dader en slachtoffer. Zo worden in het Westen vrouwen eerder het slachtoffer van geweld door (ex-) partners, terwijl in het Midden-Oosten eerder zussen, dochters en moeders gevaar lopen.Abu-Odeh, L. (1997), ‘Comparatively Speaking: The Honor of the East and the Passion of the West’, Utah Law Review, 287.

Het hele plaatje zien

Hoewel eer dus erkend wordt als betekenisvol, wordt het belang van eer als verklaring voor geweld ook in vraag gesteld. Geweld wordt ervaren als een complex fenomeen dat niet eenduidig te herleiden is tot cultuur of eer. Geweld komt voort uit een samenspel van zowel maatschappelijke, socioculturele als individuele factoren.Krug, E.G., Mercy, J.A., Dahlberg, L.L. en Zwi, A.B. (2002), The world report on violence and health, 360, 1083–1088.Inzicht vormen in eergerelateerd geweld vereist dan ook het plaatsen van eer binnen deze bredere context. Of zoals een intercultureel bemiddelaar zei: “Je moet het hele plaatje zien. Eer is niet iets dat op zich staat.”

‘Je moet het hele plaatje zien. Eer is niet iets dat op zich staat.’

Culturele verschillen zijn relevant in de mate waarop ze wijzen op een betekenisgeving aan eer die bij Westerse gezinnen niet of minder relevant is geworden. Zo kan de associatie van eer met maagdelijkheid en kuisheid leiden tot bijzondere gevoeligheden bij minderheden waarvan een hulpverlener niet altijd het belang of de impact kan inschatten.

Buiten de cultuur

Verschillen komen ook voort uit niet-culturele factoren die de ervaring van minderheden met geweld misschien nog ingrijpender beïnvloeden. Trauma’s, migratiestress, sociale achterstelling of ervaringen met uitsluiting en discriminatie verhogen niet alleen het risico op familiaal geweld maar geven ook aanleiding tot het formuleren van rigidere interpretaties van eer.

Meer specifiek worden geweldsvormen voornamelijk vastgesteld bij gezinnen ‘waar iets mee scheelde’, die het moeilijker hebben om aansluiting te vinden, niet kunnen terugvallen op een sociaal en familiaal netwerk en vasthouden aan eer als ultieme basis voor hun eigenwaarde.

Een leerlingenbegeleidster getuigt daarover: “De verhalen die ik heb gehad waren altijd van mensen die zich teruggeplooid hadden. Er scheelde altijd iets aan de gezinsstructuur. Ofwel was dat een alleenstaande mama ofwel was de papa toch niet goed gezien in de omgeving. Er was altijd iets mis: een scheiding, een sterfgeval of iets dat maakte dat ze zich terugplooiden naar wat zij de oorspronkelijke waarden noemden.”

‘Het uitvergroten van eergerelateerd geweld leidt tot defensieve reacties van minderheden.’

Ten slotte zijn er ook extrinsieke factoren zoals de tekortkomingen van wetten, institutionele voorzieningen en hulpverlening die ervaringen van minderheden met geweld beïnvloeden. Gebrekkige financiering, tijd en samenwerking in de hulpverlening kunnen leiden tot ontoereikende opvang en begeleiding van slachtoffers. Conflicten kunnen dan escaleren. Het kan slachtoffers beperken in hun opties om het geweld te ontvluchten.

Bovendien leidt het uitvergroten van eergerelateerd geweld tot defensieve reacties van minderheden. Maar ook een gebrek aan inlevingsvermogen en begrip voor opvattingen die afwijken van de overtuigingen van de hulpverlener kunnen resulteren in onnodige escalaties. “Het kunnen werken met ouders en hun gevoel voor eer, is even belangrijk als je wil doorverwijzen naar een andere richting op school bijvoorbeeld of naar buitengewoon onderwijs. Want dat raakt ook allemaal de eer. En als je dan te confronterend, te direct, te persoonsgericht omgaat met ouders, dan werk je juist escalatie in de hand”, aldus een intercultureel bemiddelaar.

Aan boord houden

Eer vormt dus niet noodzakelijk de aanleiding tot geweld. Eergerelateerd geweld is een complexe problematiek die bovendien niet altijd strikt te onderscheiden is van andere geweldsvormen. Waarom zouden we de term dan nog gebruiken?

Mijn onderzoek geeft aan dat het toch belangrijk is om de benaming te behouden. Eergerelateerd geweld belicht een specifieke invulling van eer waar slachtoffers, daders of andere betrokkenen op kunnen wijzen.Meetoo, V. en Mirza, H. S. (2007), ‘There is nothing ‘honourable’ about honour killings: Gender, violence and the limits of multiculturalism’, Women’s Studies International Forum, 30, 187–200. Eer kan door daders immers gebruikt worden als legitimatie voor het geweld, een verantwoording van hun wil tot controle over de meestal vrouwelijke slachtoffers.

Voor slachtoffers kan eer dan weer een drempel vormen om het geweld te melden. De angst om een hele familie te schande te maken, is soms een bijkomende drempel om bijvoorbeeld seksueel misbruik te onthullen of om te scheiden van een gewelddadige partner.Gill, A. (2004), ‘Voicing the Silent Fear: South Asian Women’s Experiences of Domestic Violence’, The Howard Journal, 43(5), 465–483.

Een andere reden om eergerelateerd geweld als term aan boord te houden, is dat de focus gericht kan worden op de uitgebreide familie. Die specifieke context maakt dat hulpverleners rekening moeten houden dat ook ooms, tantes, grootouders en soms leden uit de gemeenschap zich sterk betrokken voelen bij de individuele cliënt.Ballard, R. (2011), ‘Honour killing? Or just plain homicide?’, in L. Holden (Ed.), Cultural expertise and litigation: Patterns, conflict, narratives, London, Routledge, 123-148.Dit kan positief zijn. Maar het is ook mogelijk dat deze familieleden zich bedreigend en gewelddadig opstellen. Het hanteren van de term eergerelateerd geweld helpt hulpverleners om inzicht te krijgen in een minder vertrouwde context. Het draagt bij tot een betere ondersteuning en aangepaste aanpak voor slachtoffers.

Divers-sensitief

Het grote risico met de term is dat men het motief voor geweld reduceert tot de notie van eer. Alsof enkel en alleen bekommernissen om eerbehoud en eerverlies daders aanzetten tot het plegen van soms zeer ernstige vormen van geweld. Een exclusieve associatie van eer met niet-Westerse daders onderschrijft bovendien voorstellingen van die niet-Westerse andere als gedetermineerd door hun cultuur en inherent gewelddadig. Een dergelijk risico tot misbruik en misvatting is reëel in een context waarin stereotype opvattingen rond cultuur en religie wijd verspreid zijn. Ook de hulpverlening is niet vrij van deze vooroordelen.

‘Ook de hulpverlening is niet vrij van vooroordelen.’

Dit spanningsveld maakt het gebruik van de term allesbehalve vanzelfsprekend. In Angelsaksische landen gebruikt men daarom de wat omslachtigere term ‘so-called honour-based violence’.Het internationaal expertisecentrum ‘Honour Based Violence Awareness Network’ werd opgestart ter ondersteuning van de strijd tegen eergeralateerd geweld.Men wil de aandacht voor het specifieke bewaren en tegelijkertijd het belang van eer en cultuur in deze geweldsvorm relativeren.

Of men de term nu wel of niet gebruikt, de sleutel voor het omgaan met geweld onder minderheden ligt in het ‘divers-sensitief hulpverlenen’.Van Robaeys, B., Geerts, L. en Balli, S. (2014), Verbinden vanuit diversiteit. Krachtgericht werken in een context van armoede en culturele diversiteit, Tielt, LannooCampus.De grotere etnische, culturele en religieuze diversiteit in de samenleving maakt aanpassingen in de hulpverlening noodzakelijk. Tegelijkertijd is het een waarschuwing voor een overmatige focus op cultuurverschillen en het associëren van enkel minderheden met cultuur. Anders-zijn komt voort uit een veelheid aan factoren en beperkt zich niet tot etnische minderheden. Meerderheid en minderheden hanteren een variëteit aan culturele referentiekaders en komt onderscheid ook voort uit verschillen in sociale klasse, opleidingsniveau, gender en leeftijd.

Ruimere discussie

De discussie om eergerelateerd geweld wel of niet te benoemen in hulpverleningssituaties ligt dan ook in het verlengde van het debat rond de impact van cultuurverschillen. Moeten hulpverleners zich inleven in de culturele achtergrond van cliënten en daarbij het risico nemen dat ze vertrekken vanuit betekenissen die voor de individuele cliënt mogelijk niet van belang zijn? Of moeten ze vertrekken vanuit het individu waarin ze zich via een empathische en onbevooroordeelde houding sowieso moeten kunnen inleven?Tirions, M. en Koning, M. (2014), ‘Superdiversiteit en de praktijk van sociaal werk. Experten in dialoog,’ Alert, 40(4), 21–29.

Natuurlijk is het nuttig om te weten dat eer voor velen belangrijk is. Dat daders van eer gebruik kunnen maken om geweld te rechtvaardigen. Maar het risico bestaat dat hulpverleners en anderen verkeerdelijk aannemen dat deze mechanismen zich enkel afspelen onder minderheden. Of dat eer steeds een aanwijzing of een eenduidige verklaring vormt voor geweld. Op deze manier kan ‘culturele kennis’ ontsporen.

‘Eergerelateerd geweld blijven zien als ‘gewoon’ geweld.’

Maar als de term met de nodige omzichtigheid gehanteerd wordt, kan het bijdragen aan meer inzicht in niet-Westerse gezinsstructuren en culturele concepten. Willen we de ‘culturele valkuil’ vermijden dan is het belangrijk om eergerelateerd geweld te blijven zien als ‘gewoon’ geweld. Hierbij moeten hulpverleners steeds rekening houden met de impact van gender en cultuur, maar ook oog blijven hebben voor de individuele situatie van elke cliënt en voor de persoonlijke beleving van culturele waarden.

Van doorslaggevend belang is het vertrekken vanuit een professionele, reflexieve en divers-sensitieve basishouding waar ruimte is voor inlevingsvermogen, empathie en de erkenning van zowel gelijkenissen als verschillen. Zo’n hulpverlening is ondersteunend in alle situaties van geweld, eergerelateerd of niet.