Welvaartschauvinisme: sociale rechten enkel voor de ‘eigen’ mensen?

Welvaartschauvinisme

De gedachte dat onze sociale bescherming enkel bestemd is voor de ‘eigen’ bevolking krijgt steeds meer aanhang. In veel Europese landen winnen politieke partijen verkiezingen met deze boodschap. In landen als Nederland en Italië is het zelfs een leidend principe voor het regeringsbeleid. Ook in ons land wint dit zogenaamde ‘welvaartschauvinisme’ terrein.

‘Ik heb veel te danken aan sociaal werkers.’

Gianna Maria Eick is assistent-professor politieke wetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam en een vooraanstaand internationaal expert op dit gebied. Ze schreef het boek ‘Welfare Chauvinism in Europe. How Education, Economy and Culture Shape Public Attitudes’. Daarmee bracht ze een belangrijk thema onder de aandacht van het publiek.

Sociaal.Net sprak met deze gerenommeerde stem en kwam bij het begin al meteen tot een ontdekking. “Ik vind het erg bijzonder om een interview te geven aan een platform dat zich specifiek op sociaal werkers richt”, bekent de professor. “Ik heb zo veel aan hen te danken.”

Eick woonde als tiener in een appartement, onder toezicht van sociaal werkers en als onderdeel van een jongerenbeschermingsprogramma. “Ik vind het belangrijk om ook over dat deel van mezelf te praten. Sociaal werkers mogen zien dat hun werk een verschil maakt.”

“Welvaartschauvinisme is de idee dat de toegang tot de verzorgingsstaat in een land voorbehouden blijft voor het eigen volk, de autochtone burgers. Nieuwkomers, zoals migranten, vluchtelingen en etnische minderheden verdienen het niet om van onze sociale bescherming te genieten en moeten daarom uitgesloten worden. Dat idee is niet nieuw. De eerste keer dat politicologen de term gebruiken, dateert van 1990 in een wetenschappelijk artikel over radicaal rechtse partijen in Denemarken en Noorwegen.”

“Als we stellen dat mensen welvaartschauvinistisch zijn als ze vinden dat migranten nooit toegang mogen hebben tot ons sociaal bestel, dan blijkt dat het in België over ongeveer een derde van bevolking gaat. Kortom: een op drie mensen vinden dat nieuwkomers, ook al dragen ze al jaren bij via belastingen en sociale zekerheidsbijdragen, daar niets voor mogen terugkrijgen. Ik vind dat een grote groep.”

‘De manier waarop politici over migratie praten, heeft een grote invloed.’

“Voor dit gesprek heb ik de gegevens over welvaartsstaatschauvinisme bij de Belgische bevolking geanalyseerd. Hieruit blijkt dat Vlaanderen hoger scoort op welvaartsstaatschauvinisme dan Wallonië, terwijl de inwoners van Brussel het minst geneigd zijn tot welvaartschauvinisme.”

“In de politieke wetenschappen behoor ik tot de school van het institutionalisme. Ik wijt het stemgedrag van mensen niet aan aangeboren kenmerken, maar kijk naar de maatschappelijke en economische instellingen in een samenleving. Deze vormen de politieke meningen van mensen.”

“In Vlaanderen had je, anders dan in het zuiden van het land, de voorbije decennia een dominant politiek discours dat veel maatschappelijke problemen aan migratie weet. En ook al strookt het niet met de feiten, toch vermoed ik dat het een invloed heeft op hoe mensen naar migratie en de verzorgingsstaat kijken.”

Is dat politieke discours de oorzaak van het toenemendes welvaartschauvinisme?

“De manier waarop politici over migratie praten, heeft zeker een grote invloed. Net als het gevoel dat je culturele eigenheid onder druk staat. Het idee van een eigen nationale identiteit is in Wallonië niet zo uitgesproken aanwezig. Het is logisch dat je dan minder vreest dat jouw specifieke normen en waarden onder druk staan.”

Waarom hebben bepaalde landen en regio’s zo’n sterke nationale identiteit en andere niet?

“Dat wordt door veel factoren bepaald, maar de rol van het onderwijs mag je zeker niet onderschatten. Onderwijssystemen zijn burgermachines.”

“Niet toevallig liet de Nederlandse overheid een nationale canon opstellen om die op scholen te gebruiken. Ook in Vlaanderen maakte men werk van een canon. Dat heeft effect. Hoe langer je onderwijs volgt, hoe langer je dat verborgen curriculum van normen en waarden internaliseert. Dat maakt dat ook hoogopgeleiden vatbaar worden voor dit discours.”

“Dat is een wijdverbreid misverstand dat ik graag de wereld uit wil helpen. Het feit dat ik de eerste ben in mijn familie die naar de universiteit ging, zal daar wel niet vreemd aan zijn. Ja, mensen met een kortere opleiding zijn misschien wat oververtegenwoordigd, maar de verschillen zijn echt niet zo groot als vaak gedacht.”

‘Als klassenmigrant kan ik zeggen dat de wereld van hoogopgeleiden helemaal niet zo open en gastvrij is.’

“Als je naar de cijfers kijkt, dan zie je bijvoorbeeld dat de verschillen tussen socio-economische groepen in een land, zoals kort- of langgeschoolden, kleiner zijn dan de verschillen tussen landen. Zo zien we een zeer grote kloof tussen landen. In landen als Portugal en Spanje ligt het welvaartschauvinisme relatief laag, in Oost-Europa en vooral Rusland meten we erg hoge scores op.”

“Laat me wel duidelijk zijn: kritisch onderwijs kan een motor zijn voor meer tolerantie. Alleen is dat geen automatisme. Uit mijn onderzoek blijkt dat kortgeschoolden over het algemeen meer voorstander zijn van de welvaartsstaat. In sommige landen zelfs als het gaat om uitkeringen voor migranten.”

“Bovendien kan ik als klassenmigrant uit ervaring ook zeggen dat de wereld van hoogopgeleiden helemaal niet zo open en gastvrij is. Het stoort me trouwens dat de groep waarin ik opgroeide steeds het negatieve stigma over zich heen krijgt dat ze racistisch zijn. Nogal wat onderzoek toont aan dat zulke stereotypen voor psychologische kwetsuren zorgen.”

“Uiteraard bestaat er niet één verklaringsgrond, het is een combinatie van culturele en socio-economische aspecten. Op dat laatste vlak is bestaanszekerheid een heel belangrijk element. Als mensen het gevoel hebben dat ze het einde van de maand niet gaan halen, zijn ze meer vatbaar voor de idee dat nieuwkomers hier alles opsouperen.”

“Die zaken zijn uiteraard verweven. Het klopt dat als je kortgeschoold bent, en daar bedoel ik mee dat je geen hoger onderwijs gevolgd hebt, je beduidend meer kans hebt om in armoede terecht te komen, zelfs als je werk hebt. Alleen kan de concurrentie tussen hoogopgeleiden, in een land, regio of bedrijfstak met een hoge scholingsgraad, ook erg groot zijn om een passende en stabiele baan te bemachtigen.”

‘In sommige landen is het ook voor hoogopgeleiden niet evident om een stabiel leven op te bouwen.’

“Bovendien zie je internationaal dat het in sommige landen ook voor hoogopgeleiden niet evident is om een stabiel leven uit te bouwen. Dat verklaart onder andere de hoge mate van welvaartchauvinisme in Oost-Europa en Rusland.”

“In de politiek zijn er weinig drijfveren die zo bepalend zijn als angst. Welvaartschauvinisme combineert twee zeer primaire angsten: de angst voor het vreemde en de angst om financieel niet rond te komen. Dat maakt het electoraal tot een krachtig wapen.”

Het gaat dan ook over de angst dat meer migratie leidt tot meer belastingen, of dat belastinggeld vooral gebruikt wordt voor nieuwkomers. Om het kort te maken: welvaartschauvinisme betekent welvaart voor ‘ons’ en niet voor ‘hen’.

De maatschappelijke kost van dit denken is groot.

“Op de eerste plaats politiek. Je ziet dat centrumpartijen het discours van radicaalrechts overnemen. Ze doen dat om de kiezers die bezorgd zijn over migratie te sussen, en misschien zelfs wat kiezers van radicaalrechts terug te winnen. Maar deze tactiek heeft vaak het omgekeerde effect.”

“Als centrumpartijen de retoriek van radicaalrechts overnemen, maken ze die partijen aanvaardbaar. Op het einde van de rit blijken kiezers dan liefst te stemmen voor het origineel. In Nederland zag je dat bij de jongste verkiezingen waar de liberale VVD het discours van Geert Wilders overnam en deze laatste glansrijk de verkiezingen won.”

“Absoluut en dat is misschien nog erger: de levenssituatie van nieuwkomers verslechtert. Neem het voorbeeld van mijn vaderland Duitsland. Daar heeft een regering met sociaal-democraten en groenen beslist dat vluchtelingen hun uitkering niet meer op een gewone bankrekening ontvangen. Ze krijgen in de plaats een speciale bankkaart waardoor de overheid kan controleren waar mensen aankopen doen.”

“En dat allemaal uit angst dat vluchtelingen misbruik maken van sociale uitkeringen, geld naar hun thuisland sturen of er een verslaving mee financieren. En ook al is er geen systematisch bewijs voor dergelijk misbruik, zo’n beleid legitimeert deze angst.”

Lees ook

Waarom mensen met migratieroots jaarlijks miljarden naar thuisland sturen

“Dat is inderdaad opvallend. In de Duitse deelstaat Thüringen behaalde de links-nationalistische politica Sarah Wagenknecht een paar weken geleden nog een klinkende verkiezingsoverwinning. Zij heeft een hard standpunt over migratie. Toch geloof ik dat deze aanpak op lange termijn nefast is voor linkse partijen.”

“Welvaartschauvinisme holt onze onderlinge solidariteit uit, en dat is toch de kernwaarde van links. Wetenschappelijk is het vooralsnog moeilijk hard te maken, maar je ziet het in Hongarije en Italië. Victor Orban en Giorgia Meloni breken niet vanaf dag een de verzorgingsstaat af. Het is meer een hellend vlak. Eerst bepleiten ze waarom we niet meer solidair mogen zijn met vluchtelingen, dan volgen de daklozen, daarna is het de beurt aan de werkzoekenden… Op het einde is het ieder voor zich.”

“Dat is een aanname die wetenschappelijk niet hard te maken is, integendeel. Ik zag onlangs een nieuwe studie die aantoont dat bijvoorbeeld in België migranten gemiddeld genomen meer aan de overheidsfinanciën bijdragen dan dat ze kosten. Deze studie laat zien dat het juist de autochtone bevolking is die het meest afhankelijk is van sociale voorzieningen. Interessant is ook dat de netto fiscale bijdrage van migranten jaar na jaar blijft stijgen, terwijl die van de ‘eigen’ bevolking stabiel blijft.”

“We moeten op een andere manier naar migratie kijken, want onze huidige blik is oud en versleten.

‘Onze huidige blik op migratie is oud en versleten.’

“In 1908 schreef Georg Simmel, één van de grondleggers van de sociologie, het essay ‘Der Fremde’ waarin hij beschrijft hoe een samenleving naar buitenstaanders kijkt. Het stuk beschrijft hoe nieuwkomers fysiek dichtbij kunnen zijn, maar sociaal ver weg en dus met scepsis tegemoet kunnen worden getreden. Dit is vooral het geval bij mensen die niet permanent in de gemeenschap gevestigd zijn.”

“Zijn essay is meer dan honderd jaar oud, maar in mijn onderzoek zie ik dezelfde angst voor ambiguïteit. Mensen zijn best bereid om in nieuwkomers te investeren als ze denken dat ze die investering terug zullen krijgen en de nieuwkomers in de toekomst permanent deel zullen uitmaken van de gemeenschap.”

“Ik heb bekeken welke domeinen van sociale bescherming de publieke opinie voor nieuwkomers wil openstellen en welke ze wel afschermen. De conclusies zijn duidelijk: er is aanzienlijke weerstand tegen het beschikbaar houden van uitkeringssystemen zoals de werkloosheidsvergoeding of het kindergeld. Tegelijk zijn mensen wel bereid geld te spenderen aan migranten via diensten die hun toekomst kunnen verbeteren, zoals gezondheidszorg, kinderopvang en onderwijs.”

Lees ook

‘We moeten echt anders kijken naar migratie’

“Kortom: het is geen zwart-witverhaal. Mijn onderzoek toont dat mensen lang niet alle rechten van migranten willen afnemen, zoals steeds meer politici beweren. Dat klopt gewoon niet. Wel hebben we een nieuw verhaal nodig over migratie.”

Hoe kan dat eruitzien?

“Daar wil ik de komende jaren onderzoek naar doen. Een van mijn nieuwe projecten heet ‘Social investement and migration’. Mijn hypothese is dat mensen willen dat nieuwkomers goed integreren, zowel economisch als sociaal. Dat is een legitieme eis in een verzorgingsstaat die gebaseerd is op wederkerigheid. Maar nieuwkomers moeten ook kunnen rekenen op fundamentele grondrechten en de samenleving mag hen uiteraard niet ontmenselijken.”

“Zoals uit de cijfers blijkt, is er wel degelijk steun voor investeringen in migratie, zowel bij kiezers die linkse als rechtse partijen steunen. Als we dat slim doen, kunnen deze beide eisen perfect samen gaan en dat op een manier waarin de samenleving er ook op vooruit gaat.”

“We hebben allemaal een rol te spelen. Ik wil mijn keuzes niet te veel psychologiseren, maar het feit dat ik uit ervaring weet hoe het is om je rechten niet gegarandeerd te zien, speelt een rol in hoe ik mijn job als academicus invul. Ik zie mezelf niet als activiste, maar vind het wel mijn plicht om de kennis die ik opbouw op een toegankelijke manier aan de samenleving terug te geven.”

‘Er bestaat wel degelijk een draagvlak voor investeringen in migratie.’

“Op die manier kunnen we samen met kennis van zaken het gesprek aangaan. Hetzelfde geldt voor sociaal werk. Vanuit hun politiserende rol kunnen sociaal werkers hetzelfde doen en de discussie over migratie niet uit de weg gaan. Maar het kan ook door via projecten positieve voorbeelden uit te werken.”

“Ik geloof sterk in samenlevingsopbouw. Sociaal werkers die bijvoorbeeld in buurthuizen ervoor zorgen dat mensen elkaar kunnen ontmoeten, is heel krachtig. Net als ervoor zorgen dat de oudervereniging op school divers samengesteld is of nieuwe tewerkstellingsprojecten bedenken waar verschillende groepen mensen samen een job uitvoeren. Tegelijk mag je er ook niet vanuit gaan dat het vanzelfsprekend is dat sociaal werkers nooit discrimineren.”

Lees ook

‘Discriminatie is een feit. Ook binnen het sociaal werk’

“Uit onderzoek blijkt dat de ideeën van het welvaartchauvinisme ook sociaal werkers weten te verleiden. Om werkelijk een verschil te maken moet je inzetten op sociaal werk dat niet alleen aan hulpverlening doet, maar ook op emanciperende wijze de rechten van nieuwkomers versterkt.”

“Uiteraard heb je daarvoor een sterke visie op racisme en uitsluiting nodig. Ondanks hun opleiding is dat ook bij sociaal werkers niet zo maar verworven. Uiteindelijk is niemand immuun als het gaat om welvaartschauvinisme.”