Waarom slapen mensen liever op straat dan in de nachtopvang?

Falen als samenleving

5 november 2021. Vlaanderen ontwaakt met het schrijnende nieuws dat die nacht in de ondergrondse fietsenstalling aan het Centraal Station in Antwerpen twee mannen overleden. Mike en Wesley kenden elkaar niet, maar waren allebei dakloos.

Het overlijden van Mike en Wesley bracht heel wat deining, verdriet en onmacht teweeg. Niet alleen bij familie en vrienden, maar ook bij veel hulpverleners. De vaststelling dat mensen sterven op straat, deed ons op een pijnlijke manier beseffen dat we als samenleving soms falen.

‘Waarom raken de plaatsen in de nachtopvang niet allemaal ingevuld?’

Dat besef bracht heel wat gesprekken op gang, tussen hulpverleners onderling maar ook met de verantwoordelijken bij de stad. Wat kan er beter in de zorg voor straatbewoners? Een vraag waar voorlopig geen eenduidig antwoord op gevonden werd: Hoe komt het dat zoveel mensen de nacht op straat doorbrengen? Anders gezegd: Waarom raken de plaatsen in de nachtopvang niet allemaal ingevuld?

Unieke inkijk

Om zicht te krijgen op hoe straatbewoners hiernaar kijken, deed studente Amber Van Wijngaarden (Thomas More Hogeschool Antwerpen) als eindstage een veldonderzoek. Drie maanden lang zocht ze contact met straatbewoners. Centrale vraag: Waarom maak je geen gebruik van de nachtopvang?De precieze onderzoeksvraag was: “Wat zijn de redenen/motivatie(s) van straatbewoners die de nacht buiten doorbrengen om géén gebruik te willen of kunnen maken van de bestaande initiatieven voor nachtopvang of -verblijf?”

Dit onderzoek heeft geen wetenschappelijke pretentie. Toch geven de resultaten een unieke inkijk in de beweegredenen van een groep mensen die doorgaans moeilijk bereikbaar is voor onderzoekers.

Wie werd bevraagd?

De student sprak met 34 straatbewoners, waaronder zes vrouwen. Hun gemiddelde leeftijd is tussen de 45 en 50 jaar, wat aanmerkelijk ouder is dan de gemiddelde leeftijd van dak- en thuislozen. Ruim twee derde gebruikt een roesmiddel, vaak alcohol.

Ongeveer een op drie had een ‘tijdelijk verblijf’ op het moment van de conversatie. Concreet ging het vaak om beschutting voor die nacht. Voor mensen die dakloos zijn, is ‘tijdelijk verblijf’ een relatief begrip. Slechts bij enkelingen wijst het op een iets stabielere leefsituatie. Voor de meesten betekent het een dagelijkse zoektocht naar een slaapplek die kan variëren van op de zetel bij anderen, over parkings, metro, slapen in een park tot de nachtopvang.

‘Voor mensen die dakloos zijn, is ‘tijdelijk verblijf’ een zeer relatief begrip.’

Vijf mensen gaven aan dat ze uitsluitend in het publieke domein overnachten. Veertien verbleven op het moment van het gesprek in de nachtopvang. Een enkeling verbleef in een kraakpand of bezet ’s nachts de zetel bij vrienden en kennissen.

Waarom slapen niet al deze mensen in de nachtopvang? Wat zijn struikelblokken? De meeste geciteerde drempels kunnen we onderverdelen in vijf categorieën: praktische bezwaren, regels, sancties, privacy en mentale problemen.

Praktische bezwaren

“Eerst mijn hond en dan de rest. Ik zit zelfs liever zonder dope dan dat ik mijn hond geen eten geef”, zei een man. Heel wat straatbewoners hebben een huisdier. Huisdieren zijn belangrijk: ze tonen affectie, vormen gezelschap en bieden warmte. Soms spraken mensen ook over een instrumenteel nut. Bedelen met hond brengt meer op dan zonder.

Alleen kunnen dakloze mensen met een hond nergens terecht. In elke nachtopvang is er een verbod op huisdieren. Gevolg? Mensen kiezen ervoor om geen gebruik te maken van het opvangaanbod.

‘Ik zit liever zonder dope dan dat ik mijn hond geen eten geef.’

Een ander veel aangehaald praktisch argument is de onbestaande of te beperkte ruimte om persoonlijke spullen veilig op te bergen. Nagenoeg iedereen die hierover begon, was al eens bestolen geweest in de nachtopvang. Heel wat straatbewoners suggereerden dat gratis grote lockers, ergens in de stad, voor hen heel wat zou oplossen.

Nog een drempel van de nachtopvang zijn de vaste openings- en vertrekuren. Nogal wat mensen ervaren dit als bemoederend, zelfs vernederend. Sommigen tonen begrip, maar vinden de tijdssloten te beperkt. Vooral het feit dat men ’s ochtends telkens opnieuw de straat op moet, lijkt het grootste pijnpunt. “Waarom kunnen we daar niet gewoon blijven, het staat toch leeg?”

Voor 40 procent is de prijs van een nachtverblijf wel eens een hindernis. Die kost blijkt niet altijd haalbaar, ook al gaat het om enkele euro’s. Maar de kostprijs was zeker niet de grootste drempel.

Regeldrift

Formele vereisten, regels en procedures zijn andere belangrijke drempels voor straatbewoners. Er zijn mensen die hierop botsen, maar er geen principiële bezwaren tegen hebben. Enkele mensen waren zelfs positief over sommige administratieve verplichtingen.

Maar voor een andere groep straatbewoners gaat het lijnrecht in tegen hun streven om te gaan en staan waar en wanneer ze willen. Ze zijn categoriek in hun afwijzing van de nachtopvang: “Moest ik willen, zou ik elke nacht in de opvang kunnen slapen. Maar dat wil ik dus niet. Waarom denk je? Je wordt er behandeld als een kind. Daarbij weten ze zelf niet waarom ze zoveel regels hebben. Nee, laat mij gewoon met rust, ik zal mijn plan wel trekken.”

‘Je wordt er behandeld als een kind.’

Veel straatbewoners vallen ook over voorwaarden gekoppeld aan de nachtopvang. Zo wordt van mensen die er vaak gebruik van maken verwacht dat ze stappen ondernemen om hun statuut in orde te brengen. Daardoor haken mensen af, klinkt het. Sommigen spraken over bemoeizorg.

Enkele bevraagden hebben geen geldige verblijfs- of identiteitsdocumenten. Zij kunnen daardoor enkel terecht in de bijkomende winteropvang. Buiten de wintermaanden is er voor hen geen alternatief. Dat stuit op veel onbegrip.

Sancties

De Antwerpse nachtopvangcentra hanteren sancties om problemen te beheersen, bijvoorbeeld voor mensen wiens gedrag het groepsgebeuren doorkruist. Bij wie er ervaring mee had, deed het sanctiebeleid de gemoederen fel oplaaien.

‘Het sanctiebeleid doet de gemoederen fel oplaaien.’

Sommigen noemen de regels of sancties inconsequent en willekeurig. Zo zou je op bepaalde plekken niet mogen drinken, maar wordt dit soms wel oogluikend toegestaan. Anderen hadden het over hoe sancties lijken af te hangen van het gemoed van medewerkers. Ook zijn er mensen die meer mogen dan anderen.

Sancties komen er vaak op neer dat mensen de toegang tot de nachtopvang voor één of meer nachten ontzegd wordt. Onbegrijpelijk, vinden vier straatbewoners: “Het personeel toont geen medelijden, terwijl zij niet weten wat het is om geen warm bed te hebben.” Bovendien worden mensen dan vaak agressief en gaan ze buiten staan roepen. Zo maken sancties het probleem soms groter voor iedereen.”

Gebrek aan privacy

Het gebrek aan privacy is het meest aangehaalde bezwaar. “Je bent geen seconde alleen, er is altijd lawaai en je moet constant opletten dat ze niet stelen. Ik word er knettergek van.”

‘Veel straatbewoners hebben in de nachtopvang ook een gevoel van onveiligheid.’

Ook de slaapzalen waar men met zes tot tien personen op één kamer ligt, zijn een doorn in het oog van velen. Naast het feit dat je er nooit alleen bent, zorgt het voor ergernissen zoals te druk, te veel lawaai, irritatie over het gedrag van anderen en een gebrek aan hygiëne.

Veel straatbewoners hebben in de nachtopvang ook een gevoel van onveiligheid. Ze verwijzen niet alleen naar diefstallen, maar ook naar conflicten die vanop de straat worden meegenomen naar de nachtopvang. Een jonge vrouw vertelde dat ze constant op haar hoede is, uit angst om deel uit te maken van een groep met een meerderheid van mannen.

We vermoeden dat de nood aan privacy veel van het gedrag verklaart van sommige straatbewoners: altijd alleen zijn, zoveel mogelijk onzichtbaar blijven, geen gebruik maken van opvangfaciliteiten en slapen op een plek in de openbare ruimte die je angstvallig geheimhoudt. Bij hen wint meer privacy en vrijheid het altijd van een bed.

Dit soort vermijdingsdrang is, in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, volgens de Schotse onderzoekster Lynne McMordie veelal rationeel gedrag. Het is een doordacht antwoord op een leven in extreme stress. Naarmate opvangaccommodatie van slechte kwaliteit is, grootschalig en collectief, zou volgens McMordie deze vermijdingdrang sterker spelen.

Mentale problemen

Bijzonder veel straatbewoners worstelen met een psychische kwetsbaarheid. Mentale problemen kunnen een drempel zijn om gebruik te maken van de nachtopvang.

Zo vertelden twee personen met posttraumatische stress dat ze omwille van hun stoornis de grootste moeite hebben om deel uit te maken van een groep. Ze verwezen naar de drukte en het lawaai die een verblijf in de nachtopvang voor hen ondraaglijk maakt.

‘Veel straatbewoners worstelen met een psychische kwetsbaarheid.’

Uit observatie en gesprekken met hulpverleners en straatbewoners bleek dat er soms te weinig begrip of expertise is over geestelijke gezondheidsproblemen. Dat leidt af en toe tot conflicten en misverstanden, bijvoorbeeld als gedrag als agressief bestempeld wordt door de groep of medewerkers. Het gevolg is vaak dat de betrokken persoon moet vertrekken uit de opvang.

Belangrijk om weten is dat er zowel een oorzaak- als gevolgrelatie kan bestaan tussen dakloosheid en mentale problemen. Onzekerheid, stress en copingstrategieën die samengaan met het leven op straat vormen belangrijke factoren in het ontwikkelen van depressies en angststoornissen.

Vijf mensen gaven aan dat ze zich nooit ergens veilig voelen, buiten, noch binnen. Een vrouw die alleen in de winter in de opvang terecht kan, sliep de rest van het jaar in een tentje. Dit trok echter te veel aandacht, zodat ze zich beter probeerde te verstoppen. De constante alertheid leidt tot chronisch slaaptekort en sloopt haar geest, vertelde ze.

Middelengebruik

Onder de straatbewoners die we spraken was alcohol het meest voorkomende roesmiddel, al dan niet in combinatie met andere drugs. Antwerpen heeft een nachtopvang die ook gebruikers van illegale middelen opvangt: De Biekorf. Middelengebruik wordt er gedoogd. Het is een unieke aanpak voor Vlaanderen.

Hoewel opvang voor dakloze druggebruikers ongetwijfeld voordelen biedt, leidt het naast elkaar bestaan met andere centra die een nultolerantiebeleid hanteren voor alcohol en drugs tot vreemde situaties. Dat blijkt uit de gesprekken met de straatbewoners.

‘Antwerpen heeft een nachtopvang die gebruikers van illegale middelen opvangt.’

Zo moest een dakloze man naar eigen zeggen na een dronken agressie-incident vier weken overnachten in De Biekorf ter observatie. Omdat hij geen alcoholverslaving had, was dit een erg negatieve ervaring. Iemand anders vertelde dat de reguliere nachtopvang bij gebruik van drugs niet zelden de politie inschakelt. “Kafkaiaans en overdreven”, vond de persoon. Enkele straatbewoners die illegale middelen gebruiken en daar mee willen stoppen, vinden dat onhaalbaar in De Biekorf, maar kunnen nergens anders terecht.

En nu?

Op basis van de suggesties van straatbewoners formuleerden we aanbevelingen die de drempels voor de nachtopvang moeten verlagen. Denk bijvoorbeeld aan uitgebreide openingsuren, een nachtverblijf waar mensen met hun huisdier terechtkunnen, specifieke aandacht voor de noden van vrouwelijke straatbewoners en individuele slaapplekken als alternatief voor slaapzalen.

Lees ook

Dakloosheid oplossen niet duurder dan mensen op straat laten leven

Met die voorstellen en het onderzoeksrapport in de hand trokken we naar de nachtopvangcentra en het kabinet van Tom Meeuws (Vooruit), de bevoegde Antwerpse schepen van Sociale Zaken. Het waren vruchtbare gesprekken. Onder meer het idee voor grotere lockers op openbare plaatsen, zoals in Gent, wordt bekeken. Ook over een later vertrekuur in De Biekorf komt er overleg.

Er zijn ook plannen voor een nieuw gebouw voor nachtopvang. De thema’s huisdieren en kleinere kamers liggen op tafel, evenals veilige kamers voor vrouwen.