Dagboek van een huisarts in de gevangenis: ‘De crisis houdt nooit op’

Mensenrechten

“Als je mensen behandelt als dieren, dan krijg je dieren terug.” Zo vatte minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open VLD) de ‘oude gevangenissenaanpak’ samen in Het Laatste Nieuws.

‘Zeven op de tien ex-gedetineerden gaat ooit opnieuw in de fout.’

Zijn vergelijking is ongelukkig, maar de vaststelling moedig. Gedetineerden worden inderdaad in krappe kooien opgesloten tot ze hun tijd uitgezeten hebben. Openlijk geven gevangenisdirecteurs toe dat ze dagelijks mensenrechten moeten schenden. Gemiddeld staken cipiers omwille van de onwerkbare omstandigheden meer dan een dag per maand. En dat met een recidivecijfer van 70 procent, zeven op de tien ex-gedetineerden gaat ooit opnieuw in de fout. Denken we, want echte betrouwbare cijfers ontbreken.

We horen in de media wel vaker over de problemen in de gevangenis. Europa tikt ons op de vingers voor de onaanvaardbare detentie-omstandigheden, en de overbevolking in de gevangenissen dwingt gedetineerden op een matras op de grond van een cel te slapen, omdat alle bedden al ingenomen zijn.

Maar er wordt gewerkt aan een nieuw model. Het tv-programma ‘Recht naar de gevangenis’ geeft een kijk binnen de muren van de gevangenis, en moet al de nieuwe visie op detentie illustreren. Die gevangenis nieuwe stijl wordt veruitwendigd door de nieuwe gevangenis van Haren, een ‘modelgevangenis’, in sterk contrast met de uitgeleefde gevangenissen van Vorst, Sint-Gillis of Lantin bij Luik.

De nieuwe gevangenissen lijken beter dan de oude, maar wie dieper graaft, ziet dat veel van de basisprincipes en werking van het oude model overeind blijven. Bovendien wordt de gevangeniscapaciteit gewoonweg verder uitgebouwd. België telt vandaag 90 gedetineerden per 100.000 inwoners. Veel, vindt de Europese Raad. Nederland houdt het op 54 per 100.000 inwoners.

Dagboek 1: staking

Uit het gevangenisdagboek dat ik bijhoud, januari 2023.

 “Ik sta aan de poort van de gevangenis, opnieuw staking vandaag. Alle cellen blijven 24 uur per dag op slot. De weinige activiteiten die normaal plaatsvinden worden nu ook geschrapt: douchen, het uurtje luchten op de binnenkoer, een zeldzame therapiesessie, bezoek. Doktersvisites kunnen eventueel via de winketten, de luikjes in de celdeur, bij gratie van de aanwezige cipier…”

“‘De burgemeester was hier vorige week’, zegt een collega. Zijn komst kwam er na een schrijven van de Commissie van Toezicht om persoonlijk hoogte te nemen van de schrijnende toestanden. Daarboven zouden verschillende gevangenen suïcide hebben gepleegd op enkele maanden tijd. Eén gedetineerde stak zijn cel met zichzelf erin, in brand. Hij was volledig verkoold toen hij werd aangetroffen.”

“Tijdens de rondleiding was het gebroken raam van cel 2110 nog niet hersteld, maar de cel was al wel opnieuw bewoond. Overbevolking je weet wel.”

Arresthuis

Het chronische probleem van de overbevolking situeert zich voornamelijk in de arresthuizen, waar beklaagden die nog niet veroordeeld zijn verblijven. Een derde van alle gevangenen zit daar in voorlopige hechtenis, in afwachting van een strafuitspraak. Dat betekent in de huidige context dat zij al gestraft worden met detentie nog voor een veroordeling.

‘De werking en de uitspraken van de magistratuur bepalen in belangrijke mate de overbevolking.’

De werking en de uitspraken van de magistratuur bepalen in belangrijke mate de overbevolking. Gevangenissen kunnen deze mensen gewoon niet weigeren. Daarom spreken sommigen liever over oververoordeling in plaats van overbevolking. Dan wordt het belangrijk om de selectiecriteria voor voorhechtenis onder de loep te nemen.

Hoe dan ook worden ondertussen iedere dag mensenrechten geschonden. De huidige detentieomstandigheden zijn al jaren in strijd met de basiswet over het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden. Justitie, het parlement, burgers of de advocatuur erkennen de mensenrechtenschendingen, maar tolereren ze ook.

De meest manifeste wantoestanden, zoals de overbevolking, leiden bovendien de aandacht af van meer structurele problemen die om andere oplossingen vragen.

Gevangenen, wie zijn ze en waar komen ze vandaan?

Hoe gaan we als maatschappij om met criminaliteit? Wie zijn de mensen die in de gevangenis terechtkomen? Welke factoren werken criminaliteit in de hand, niet enkel individueel maar ook maatschappelijk? Hoe organiseren we voor gevangen zorg op maat? Wat is de maatschappelijke functie van de gevangenis? Waarom liggen de recidivecijfers zo hoog?

‘De meeste gedetineerden bevinden zich op een kruispunt van problemen: armoede, dakloosheid, trauma, mishandeling, geweld…’

Dat zijn de structurele vraagstukken waarover we ons moeten buiten, maar er is weinig publiek debat over alternatieven voor de huidige detentievormen.

De meeste gedetineerden bevinden zich op een kruispunt van verschillende maatschappelijke problemen en kwetsbaarheden: armoede, dakloosheid, problematische leef- en opvoedingssituaties, trauma, mishandeling, blootstelling aan geweld, afwezigheid van een steunend netwerk, lage scholing, migratie… Vaak komen daar nog verslavingsproblemen, psychische en fysieke problemen bovenop, of een moeilijke emotieregulatie. We moeten besluiten dat een erg precaire en kwetsbare populatie de gevangenis binnenkomt.

Die vaststelling impliceert geen ontkenning van eigen verantwoordelijkheid, ze geeft te denken over de voedingsbodem voor criminaliteit en over onze maatschappelijke verantwoordelijkheid.

Gevangenis maakt het erger

Weinig van deze problemen worden structureel aangepakt in de gevangenis. Integendeel, de gevangenis behoudt en versterkt ze vaak.

‘In de gevangenis verliezen mensen hun netwerk, soms hun gezondheid.’

De gevangenis concentreert problemen en probleemgedrag, ze isoleert, stigmatiseert en straft vaak zonder herstel. Tegen de verveling en de eenzaamheid zijn drugs een bekend copingmechanisme. Mensen verliezen er hun netwerk, soms hun gezondheid, families verliezen hun inkomen.

Een groot deel van de gedetineerden verblijft tot 23 uur per dag in de cel, blijkt uit een rapport van de Raad van Europa. De wandeling is de enige activiteit, behoudens staking. De impact van die isolatie is te vergelijken met een quarantaine op het hoogtepunt van de coronapandemie, maar onze ‘bubbel’ bestond niet uit een aantal wildvreemden in een cel van negen vierkante meter.

Lees ook

Proefdraaien in nieuwe gevangenis Dendermonde: ‘Dit is niet op mensenmaat’

In theorie bestaat er in de gevangenis een therapeutisch programma met activiteiten, zoals sport- of culturele activiteiten. Maar allerlei redenen zorgen ervoor dat die vaak niet doorgaan. Meer dan eens ligt dat aan personeelstekort, waardoor de veiligheid tijdens de activiteiten niet gegarandeerd kan worden.

Daarenboven ondervinden zorgverleners de grootste moeite om een continuïteit van zorg te kunnen aanbieden, zowel externe als interne organisaties en zorgverleners. Externe consultaties bij specialisten in het ziekenhuis lopen bijvoorbeeld vertraging op door het personeelstekort bij de dienst die instaat voor vervoer. Het behoeft geen betoog dat die manier van werken niet bijdraagt tot meer welzijn of een betere gezondheid. Zouden we durven opwerpen dat dit ook niet bijdraagt tot een daling van het recidivecijfer?

Suïcide

Recent schetsten twee criminologen van de Universiteit Gent, Louis Favril en Anja Dirkzwager, een omvattend beeld van de psychische gezondheid van gedetineerden in België en Nederland.

‘Suïcide komt frequent voor in de gevangenis.’

Bijna 46 procent van de Belgische gedetineerden kreeg ooit een psychiatrische diagnose, 37 procent rapporteert ernstige psychische klachten, 30 tot 35 procent illegaal druggebruik en 36 procent neemt psychofarmaca tegen een psychische aandoening.Favril, L. en Dirkzwager, A. (2019), ‘De psychische gezondheid van gedetineerden in België en Nederland: een systematisch overzicht’, Tijdschrift voor Criminologie, 61(1), p. 5-33.

Eerder had onderzoeker Louis Favril vastgesteld dat 44 procent van de bevraagde gedetineerden al gedacht had aan suïcide, 30 procent had zelfs al een suïcideplan gemaakt en liefst 22 procent had een poging ondernomen. Favril, L., Vander Laenen, F. en Audenaert, K. (2017), ‘Suïcidaal gedrag bij gedetineerden in Vlaanderen: prevalentie en samenhang met psychische distress’, Tijdschrift voor psychiatrie, 59(4), p. 203-211.

”In de gevangenis wordt een kwetsbare populatie blootgesteld aan een stressvolle situatie”, klinkt het bij wijze van verklaring voor die ontstellende cijfers. Die stressvolle situatie staat herstel in de weg. Suïcide komt dan ook frequent voor in de gevangenis. Het gebeurt er acht tot tien keer vaker dan buiten de gevangenis, en in België driemaal meer dan het Europese gemiddelde, blijkt uit een rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie.

Dagboek 2: het cachot

“Maart 2023: Een jonge man komt op consultatie. Hij maakt weinig oogcontact en praat niet. Mutisme leert het dossier.”

‘De strafcel is een complex van solitaire cellen binnen de gevangenis zonder directe lichtinval.’

“Hij komt op controle na een ingreep aan een schouder, die was ontwricht na een val in zijn cel, twee weken daarvoor. Tijdens die weken bracht hij enkele dagen door in het cachot, met een ontwrichte schouder en zonder medische zorgen. Bij de rondleiding op de eerste werkdag werd mij gewezen op het feit dat het cachot ‘een gevaarlijke plek’ is. Het is er gevaarlijk voor de gevangene, maar ook voor de arts die verhinderd wordt in zijn zorgopdracht.”

De strafcel, of het cachot, is een complex van solitaire cellen binnen de gevangenis zonder directe lichtinval en met extra beveiligingsmaatregelen. Hier komen gedetineerden of geïnterneerden terecht die een tuchtstraf gekregen hebben voor een schending van het gevangenisreglement.”

“De omstandigheden zijn er middeleeuws: een vuile matras zonder overtrek, een toilet, een blauwe wasteil en eenzaamheid. De gevangenisdirecteur van de Begijnenstraat in Antwerpen kaartte in HUMO terecht het probleem van een gebrekkige hygiëne aan: ‘Je ligt daar in de restanten van de vorige gedetineerde, dat hoeft niet.’”

Lees ook

Papa in de gevangenis: ‘Het leek alsof we mededaders waren’

Gevangenen die de detentie moeilijk verdragen of psychische problemen hebben, zijn de grootste groep die in de strafcel terechtkomt. Bij een verhoogd risico op suïcide kan het cachot ook als een ‘beschermende maatregel’ gehanteerd worden, dan is het eerder een soort isoleercel. Cijfers leren ons echter dat de strafcel het risico op suïcide verhoogt. Frans onderzoek wijst erop dat wie tijd doorbracht in de strafcel een tot 15 keer hoger suïciderisico heeft.

Dagboek 3: machteloos

“Februari 2023: Tijdens de consultaties horen we luid gebonk op een deur in de gang, zoals vaak neemt de frequentie en het volume af na een aantal minuten.”

‘Er bestaan alternatieven voor detentie.’

“Wanneer we kijken door het winket zien we een lichaam opgerold in de hoek van de eerste strafcel te midden van een berg geel schuim. Hij heeft z’n matras in stukken gescheurd. Een arts dient elke 24 uur te evalueren of er geen medische tegenindicaties zijn voor het verblijf in de strafcel. Ik voel me machteloos en begin te begrijpen waarom collega’s ‘RAS’ noteren of ‘rien à signaler’. Het is een manier om die machteloosheid te neutraliseren.”

Er bestaan alternatieve detentievormen en alternatieven voor detentie. Beide thema’s krijgen nog te weinig aandacht. Wellicht is het concept van kleinschalige detentiehuizen het best gekend. Daar werken kleine leefgroepen aan herstel op maat. De focus ligt er op zinvolle activiteiten als voorbereiding op re-integratie in de maatschappij.

Herstelgerichte justitie omvat een grote verscheidenheid aan alternatieve vormen en modaliteiten van strafrechtsinrichting. Herstelgerichte justitie focust op bemiddeling, en op het vinden van een overeenkomst eerder dan op straf.

Lees ook

Op bezoek in het transitiehuis

Daders moeten hun verantwoordelijkheid accepteren voor het veroorzaakte leed. Afhankelijk van de noden en behoeften van het slachtoffer en de maatschappij werkt men vervolgens aan herstel. Verschillende landen gaan al aan de slag met die nieuwe paradigma’s, omdat ze vaststellen dat de gevangenis vaak enkel schade aanricht, zowel aan de dader, als aan het slachtoffer en de maatschappij.

Laten we zo’n alternatieven ernstig nemen in een breder inhoudelijk debat over misdaad, straf en detentie. Dat is nodig op dit moment van grote investeringen in justitie, tegen 2024 stijgt het budget voor strafuitvoering met een half miljard euro. Het debat daarover hoort zich niet enkel binnen gerechtshuizen af te spelen.