Lokale netwerken mantelzorg

Lokale netwerken

Versnippering van informatie en onvoldoende ondersteuning op maat, zijn knelpunten die systematisch naar voor komen uit onderzoek bij mantelzorgers.Bronselaer, J., Vandezande, V., Vanden Boer, L. en Demeyer, B. (2016), Sporen naar duurzame mantelzorg. Hoe perspectief bieden aan mantelzorgers?, Brussel, Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin; De Koker, B., De Stercke, N., De Vos, L. en De Witte, N. (2016), De situatie en ondersteuningsnoden van mantelzorgers in Oost-Vlaanderen, Gent, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen.Typerend is de uitspraak van een mantelzorger: “Iedereen doet wel goed zijn werk, maar er is cement nodig tussen al die stenen.”

Daarom lanceerde de provincie Oost-Vlaanderen een oproep naar OCMW’s, lokale dienstencentra en lokaal verankerde mantelzorgorganisaties om lokale netwerken mantelzorg op te starten. Deze lokale samenwerking moet zorgen voor meer gepaste en nabije ondersteuning van mantelzorgers, over de grenzen van organisaties, disciplines en sectoren heen.

‘Er is meer cement nodig.’

De respons was succesvol: in 2015 en 2016 werden 26 verschillende lokale netwerken opgestart. Voor sommige netwerken was dit een eerste samenwerking rond dit thema, bij anderen stond mantelzorg al ruime tijd hoog op de agenda, zo vertelt Caroline Dobbelaere van het OCMW Evergem.

Inspiratieboek

De Hogeschool Gent ontwikkelde op vraag van de provincie een inspiratieboek, op basis van de ervaringen in de netwerken.De Koker, B., De Stercke, N., De Vos, L. en De Witte, N. (2016), Bouwstenen voor lokale netwerken mantelzorg: van erkennen tot verbinden, Gent, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen.

Dit inspiratieboek beschrijft uitgangspunten, fasen in de uitbouw en de verschillende functies van een lokaal netwerk mantelzorg. Ook good practices voor het lokaal ondersteunen van mantelzorgers passeren de revue. De belangrijkste elementen komen in deze bijdrage aan bod.

Nieuw maar noodzakelijk

Het ontwikkelen van een mantelzorgbeleid op lokaal en bovenlokaal niveau is in Vlaanderen relatief nieuw. Toch is zo’n gericht beleid noodzakelijk. De afgelopen jaren groeide het besef dat mantelzorgers een cruciale schakel zijn in de zorg.

De vergrijzing van de bevolking betekent een toename van zorgnoden. Vanaf 2020 zet die zich nog meer door. Tegelijkertijd maken een aantal demografische en socio-culturele evoluties dat de beschikbaarheid van mantelzorg onder druk staat.Declercq, A. (2015), ‘Mantelzorg staat onder druk. Meer vraag, kleinere beschikbaarheid’, Sociaal.Net, 3 september 2015.

Ondersteuning van mantelzorgers

Naast beschikbaarheid is ook belastbaarheid een aandachtspunt. Vooral de meest intensieve mantelzorgers lopen een duidelijk risico op overbelasting. Ze ervaren hiaten in de manier waarop mantelzorgondersteuning tot nu toe georganiseerd is.

Er is nood aan het versterken van een coherent en toegankelijk ondersteuningsaanbod, in de nabijheid van mantelzorgers en zorgbehoevende personen.

‘De meest intensieve mantelzorgers riskeren overbelasting.’

Het Vlaams Mantelzorgplan 2016-2020 beklemtoont het belang van zo’n lokale aanpak.Steyaert, J. e.a. (2016), ‘Op weg naar een Vlaams mantelzorgplan. Een moedig, nuttig en ambitieus initiatief’, Sociaal.Net, 5 juli 2016.De meerwaarde ligt in het inzetten op nabijheid en in de afstemming op lokale noden en kansen.

Grote verschillen

Er zijn grote verschillen tussen gemeenten op vlak van zorgnoden, het profiel van mantelzorgers en het aanbod aan zorg en ondersteuning. In Oost-Vlaanderen stelde men in het kader van de Ouderenbehoefteonderzoeken vast dat in één gemeente 32% van de ouderen aangeeft beroep te kunnen doen op buren, terwijl dit in een andere gemeente bijna het dubbele bedraagt.De Witte, N. e.a. (2016), ‘Oudere mensen blijven langer thuis wonen. Zicht krijgen op kwetsbare groepen wordt belangrijk’, Sociaal.Net, 29 november 2016.

Een sterk verschil zien we ook op vlak van de beschikbaarheid van vrienden, kennissen, partner en kinderen als potentiële hulpbron.De Witte, N. e.a. (2012), Samen de stoep op. Over sociale cohesie en ouderen, Gent, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen.Daarnaast zijn er verschillen in het lokale aanbod, de historiek van de samenwerking tussen organisaties en het profiel en de noden van de mantelzorgers. Bij het uitwerken van acties is het dus niet mogelijk om een receptenbundel te volgen. De oplossing ligt veeleer in een “lokale menukaart die aanslaat”, zoals een coördinator het treffend formuleert.

Uitbouw van het netwerk

De coördinatoren van de Oost-Vlaamse lokale netwerken mantelzorg zijn ofwel een OCMW, een lokaal dienstencentrum of een lokaal contactpunt van een erkende vereniging van gebruikers en mantelzorgers. De coördinator bouwt lokaal contacten uit met relevante partners. Hij is zowel motor als facilitator in het realiseren van gezamenlijke acties.Windey, L. e.a. (2014), Versterken. Maatschappelijk innoveren vanuit sociaal perspectief, Brussel, Socius.

‘Een coördinator bouwt lokale contacten uit.’

Afhankelijk van de actie kan het nuttig zijn om verder te kijken dan de klassieke partners in zorg en welzijn. Zo getuigt een initiatiefnemer die verschillende acties ondernam samen met jeugd- en cultuurdienst: “Heb het lef om mensen en diensten aan te spreken waar je normaal gezien minder mee in contact komt. Voor veel mensen is mantelzorg onbekend terrein. Maar als je dan begint te praten, heeft iedereen er wel op een of andere manier mee te maken en kan er een mooie samenwerking uit voortvloeien.”

Vinger aan de pols

De leden van het netwerk engageren zich om rekening te houden met de ervaringsdeskundigheid, wensen en verwachtingen van mantelzorgers en zorgvragers. Het delen van zorg binnen familie- en buurtnetwerken wordt gefaciliteerd. Tegelijkertijd is er respect voor de grenzen en de draagkracht van mantelzorgers. Wenst een partner bijvoorbeeld geen persoonsverzorging op te nemen, dan wordt daarmee rekening gehouden. Deze grenzen worden actief bewaakt.

‘Grenzen van mantelzorgers worden gerespecteerd.’

Dit betekent dat in de nabijheid van de mantelzorger en zorgvrager een toegankelijk en beschikbaar aanbod moet zijn van formele diensten. Het lokale netwerk mantelzorg houdt een vinger aan de pols met betrekking tot de hiaten op gebied van professionele ondersteuning.

Het netwerk speelt in op de diversiteit aan mantelzorgsituaties in de gemeente. Kwetsbare groepen verdienen extra aandacht: oudere mantelzorgers, mensen met een migratieachtergrond of die leven in armoede, mantelzorgers die zorgen voor een persoon met psychische problemen of dementie tot jonge mantelzorgers.

Jeanine Bellens van OCMW Zottegem vertelt hoe zij tewerk gaan.

Vijf functies

We onderscheiden vijf verschillende functies voor een lokaal netwerk mantelzorg.Movisie (2014), Mantelzorgondersteuning is de basis. Aandachtspunten voor lokaal beleid, Utrecht, Movisie.

Deze verschillende functies kunnen elkaar deels overlappen, maar worden best apart benoemd omdat ze een verschillende doelstelling en bereik van doelgroep hebben. Voor een optimale ondersteuning moeten meerdere treden van de piramide worden beklommen. De ene trede kan niet zonder de andere.

Erkennen

Om zoveel mogelijk mensen te bereiken en mantelzorgondersteuning onder de aandacht te brengen, is het eerst en vooral nodig mantelzorg op lokaal niveau te erkennen. Klassiek wordt dan de link gelegd met de jaarlijkse ‘Dag van de Mantelzorg’. Deze dag vindt in Vlaanderen steeds plaats in de week van 21 juni. De langste dag van het jaar staat symbool voor de grote inzet en beschikbaarheid van mantelzorgers.

‘Mantelzorg moet systematisch aandacht krijgen.’

Hoewel dit soort éénmalige initiatieven zijn waarde heeft, is het belangrijk om blijvend en systematisch aandacht te hebben voor mantelzorg. Dit kan door sensibiliserende en waarderende initiatieven die niet altijd veel geld hoeven te kosten. Verschillende netwerken laten bijvoorbeeld op regelmatige basis een interview met een mantelzorger verschijnen in het gemeentelijk informatieblad, organiseren een theater- of filmvoorstelling… Een gemeentelijke mantelzorgpremie toont waardering vanuit de gemeente, maar biedt in de eerste plaats ook de mogelijkheid om in contact te treden met mantelzorgers.

Informeren

Informeren betekent mantelzorgers voortdurend op de hoogte houden over alles wat hen aanbelangt. Informeren moet ruim gebeuren, zodat mensen in het zorgtraject tijdig toegang hebben tot relevante informatie.

In de praktijk zijn zowel ziekenfonds als het OCMW belangrijke informatiebronnen. Ook de huisarts, thuisverpleegkundige en gezinsverzorgenden hebben doorgaans een goed zicht op de thuissituatie. Binnen de lokale netwerken zijn dit essentiële partners.

Vanuit de nood aan het centraliseren van informatie, ontwikkelden verschillende Oost-Vlaamse netwerken een brochure op maat van mantelzorgers. In zo’n brochure wordt het ondersteuningsaanbod voor mantelzorgers in de gemeente voorgesteld. Een ander lokaal netwerk ontwikkelde een online sociale kaart, specifiek voor mantelzorgers.

‘Mantelzorgers krijgen een plaats in het breed onthaal.’

Uiteraard moet op meerdere sporen worden gewerkt en blijft advies en begeleiding belangrijk. Het Vlaams Mantelzorgplan pleit daarom voor het opnemen van mantelzorgers als doelgroep bij de uitbouw van het ‘geïntegreerd breed onthaal’. Dat is een samenwerkingsverband waarbij minstens het OCMW, de centra algemeen welzijnswerk en diensten maatschappelijk werk van de ziekenfondsen betrokken zijn. Dit breed onthaal leidt alle zorgvragers die niet direct een antwoord op hun vraag vinden, naar de meest passende ondersteuning.

Signaleren

Signaleren betekent dat men alert is voor de problemen van mantelzorgers, het risico op overbelasting en de specifieke ondersteuningsnoden.

Zo ontwikkelden verschillende lokale netwerken een flyer waarin mantelzorgers een test kunnen invullen om het risico op overbelasting in te schatten.

Signaleren gaat uiteraard ook over het aangaan van een goed gesprek. Luisteren, vragen en proberen begrijpen, al dan niet gebruik makend van een bepaalde methodiek zoals Zicht op mantelzorg of Prisma, zijn hier de kernwoorden.

Ondersteunen

Ondersteunen is het effectief beantwoorden van de concrete noden van mantelzorgers. Dat gaat bijvoorbeeld over emotionele steun, respijthulp en praktische hulp.

‘Ondersteunen is het beantwoorden van concrete noden.’

Onder de noemer ‘Samen zorg dragen’ kregen mantelzorgers tijdens een reeks van zes ontmoetingsmomenten in lokaal dienstencentrum Wibier (Sint-Amandsberg) de kans om hun persoonlijk verhaal te brengen en ervaringen uit te wisselen. Een psychologe begeleidt de ontmoetingsmomenten. Door samen te komen in het dienstencentrum leren mensen ook het ruime dienstverleningsaanbod kennen en is de stap naar hulp sneller gezet. Dit initiatief wordt momenteel verdergezet via een tweemaandelijks Mantelzorgcafé.

Het programma ‘Mantelkracht’ dat individuele coaching combineert met lotgenotencontact en informatieverstrekking, is een ander mooi voorbeeld dat op lokaal niveau kan aangeboden worden.Knaeps, J., Lommelen, L. en Heylen, L. (2017), ‘Mantelzorgers verdienen meer ondersteuning. Waarderende coaching geeft kracht’, Sociaal.Net, 25 april 2017.

Verbinden

Onder verbinden verstaan we het versterken van de samenhang tussen formele en informele zorgverleners, organisaties en zorgvragers. Een sterke verbinding is de kers op de taart, maar tegelijkertijd de rode draad doorheen het ganse opzet van de lokale netwerken.

Het verbinden gebeurt in de individuele mantelzorgsituatie en op niveau van het lokaal netwerk. Het contact en de uitwisseling van mantelzorgers met elkaar, met vrijwilligers, met de buurt en met professionele diensten wordt gefaciliteerd. Partners in het netwerk komen tot een optimale samenwerking en uitwisseling die ook op andere vlakken vruchten afwerpt. Het is belangrijk dat alle partners zicht hebben op het ondersteuningsaanbod in de gemeente zodat ze kunnen doorverwijzen naar de organisatie of hulpverlener die een antwoord kan bieden op de nood.

Netwerk als cement

Samenwerking in een netwerk komt niet vanzelf. Het vraagt tijd en energie. Essentieel is het zoeken naar de gemeenschappelijke drive. Vanuit kleine successen kan het enthousiasme om samen te werken, verder groeien.

‘Samenwerking komt niet vanzelf.’

Doorheen de samenwerking moet men vertrouwen koesteren en stimuleren. Dit gebeurt door gezamenlijke activiteiten, het vieren van successen, maar vooral ook door respect voor de eigenheid en bijdrage van elke partner.

Zo getuigt een netwerkcoördinator: “Wij hebben allemaal samen de goodie bags gevuld voor de mantelzorgers. Het was veel werk, maar we hadden een gezellige middag. Ik heb toen foto’s genomen. Achteraf was iedereen heel blij met die foto’s, het versterkte het groepsgevoel.”

Boot niet afhouden

Vanuit de bedenking ‘alweer een nieuw netwerk’ kunnen organisaties de boot afhouden om rond mantelzorg samen te werken. Om succes te garanderen, is het belangrijk dat het samenwerkingsverband aansluit bij hoe nu reeds lokaal beleid gevoerd wordt.

‘We moeten het warm water niet uitvinden.’

Met ander woorden: als de functies kunnen worden gerealiseerd in de schoot van een bestaand netwerk, maak dan gebruik van deze kans. Of zoals een initiatiefnemer het formuleert: “Het warm water moeten we niet uitvinden, er bestaat al veel. Het gaat ons erom: hoe kunnen we aandacht voor mantelzorgers laten insluipen in de ganse gemeente, in bestaande organisaties en netwerken?”

Meer dan een premie

Steeds meer gemeenten blijken de gemeentelijke premie voor mantelzorgers af te schaffen. Dit bedrag is in de loop der jaren ook gedaald en verschilt sterk van gemeente tot gemeente, net als de criteria om een premie te krijgen.

Gelukkig houdt een lokaal mantelzorgbeleid veel meer in dan het bieden van premies. Lokale samenwerking draagt veel kansen in zich om in te spelen op noden van mantelzorgers.

In Nederland heeft het lokale beleidsniveau reeds jaren een expliciete opdracht op vlak van mantelzorgondersteuning.Movisie (2014), Mantelzorgondersteuning is de basis. Aandachtspunten voor lokaal beleid, Utrecht, Movisie.Hoewel het niet de bedoeling is om een Vlaamse kopie van het Nederlandse model te maken, biedt deze aanpak inspiratie.

‘Vermaatschappelijking is ook een bovenlokaal verhaal.’

Tegelijkertijd vallen er lessen te trekken. De vermaatschappelijking van zorg is een lokaal, maar ook een bovenlokaal verhaal. Ongelijke snelheden en grote verschillen tussen gemeenten moeten vermeden worden. Net als mantelzorg inzetten als middel om de impact van bezuinigingen en groeiende zorgnoden op te vangen.

De verdere uitwerking van de acties geformuleerd in het Vlaams Mantelzorgplan is een uitgelezen kans om de samenwerking en ondersteuning op meerdere niveaus verder te doen groeien. Het enthousiasme en de acties van de Oost-Vlaamse lokale netwerken mantelzorg tonen alvast het potentieel van samenwerking. We hopen dat deze aanpak andere lokale besturen en partners inspireert.