‘In een groene omgeving ervaren medewerkers minder stress’

En toen kwam corona

Het coronavirus was een aanslag op ziekenhuizen. Niet alleen voor de patiënten die er opgenomen werden, maar ook voor medewerkers die lange tijd in zeer moeilijke omstandigheden werkten. De zorg werd ongezien belast en dat leidde tot emotionele en fysieke uitputting.

‘Werken in de zorg is van nature een stresserende job.’

Een longarts getuigt: “De eerste coronaweken heb ik onafgebroken gewerkt. Zelf ben ik hyperkinetisch aangelegd, ik ben altijd maar bezig. Maar tijdens mijn eerste vrije moment ben ik buiten gaan zitten, het ging gewoon niet meer. Ik heb daar een halve dag gezeten, starend vanaf een bankje. In een job zou je eigenlijk niet zo lang op het randje mogen fietsen.”

Nog steeds zijn de gevolgen van deze pandemie voelbaar: Sciensano stelde vast dat zorg- en hulpverleners na twintig maanden coronacrisis nog steeds in hoge mate symptomen van chronische stress ervaren. Intussen verlieten ook heel wat medewerkers de sector. “Voor mij was het op”, zegt een ex-verpleegkundige van een afdeling intensieve zorgen.

Kleine foutenmarge

Het coronavirus is niet de enige oorzaak van stress en afhaken. Werken in de zorg is van nature een stresserende job. Daar zijn veel redenen voor.

In ziekenhuizen wordt verwacht dat artsen en verpleegkundigen geen fouten maken. Zelfs routinetaken zoals medicatie verdelen, patiënten monitoren en een stand van zaken rapporteren, vragen een voortdurende waakzaamheid. Kleine fouten kunnen grote gevolgen hebben en dat is een stresserende werksituatie.

Er loeren nog andere risicofactoren om de hoek. Medewerkers van ziekenhuizen worden steeds meer geconfronteerd met verbale en fysieke agressie van patiënten. En hebben ze zo’n incident achter de rug, dan worden zo plots geconfronteerd met een ingrijpende gebeurtenis zoals een onverwacht overlijden. Naast die machteloosheid staan onregelmatige werkuren en toenemende bureaucratie. Al die elementen samen zijn een gevaarlijk recept voor chronische stress en burn-out.

‘Kleine fouten kunnen grote gevolgen hebben en dat is een stresserende werksituatie.’

En toch is zorgverlening één van de mooist denkbare beroepen. Men noemt het zelfs een roeping. Maar te veel medewerkers betalen daar een zware prijs voor: in het zorgen voor anderen vergeten ze voor zichzelf te zorgen. Ze gaan door tot ze uitgeput zijn. 

De ziekenhuisomgeving

De infrastructuur van het ziekenhuis zit ook al niet mee: fel kunstmatig licht, weinig buitenlucht, voortdurend gezoem van gesofisticeerde apparatuur. Ook die elementen zorgen voor hoge psychische druk, mentale vermoeidheid en dalende concentratie.

Een ziekenhuis is terecht een hoogtechnologische en functionele omgeving. Maar de keerzijde van de medaille is dat we de meerwaarde van groen als mentale ‘opkikker’ uit het oog verloren zijn. In deze medische setting wordt groen minder relevant en soms zelfs als een bedreiging beschouwd.

Ooit was het anders

Dat was ooit anders. In het midden van de negentiende eeuw neemt de natuur een prominente plaats in binnen de opstartende ziekenhuizen. Daglicht en gezonde buitenlucht werden ingezet als essentiële componenten van het genezingsproces. Binnen de medische context wordt de waarde van therapeutisch groen erkend. Veel ziekenhuizen bevinden zich in een aangename natuurlijke omgeving.

Florence Nightingale, de grondlegger van de moderne verpleegkunde, beklemtoont het belang van deze elementen. Ze beschrijft bloemen en zicht op de natuur als een belangrijke bron van schoonheid en herstel.

Geen oog meer voor groen

Vanaf het begin van de twintigste eeuw verdwijnt die aandacht voor groen. Het ziekenhuisontwerp wordt bepaald door efficiëntie, technologie en het beperken van infecties. Zorgomgevingen worden functioneler en sterieler ingericht.

Groen moet zoveel mogelijk geweerd worden want het wordt als onhygiënisch gezien. Ziekenhuizen breiden uit en bomen, weiden en hun bewoners moeten wijken. Natuur verdwijnt uit het ziekenhuisbeeld. De kennis rond natuur en gezondheid wordt als verouderd beschouwd.

De uitzondering: psychiatrische ziekenhuizen

Psychiatrische ziekenhuizen ontsnappen aan die ontwikkeling: hier blijft de traditie van groen nog wel levendig. Een algemeen directeur van zo’n ziekenhuis is blij met die uitzondering op de regel. Hij vertelt welke impact groen in de werkomgeving op hem heeft.

‘De natuur heeft de ongelooflijke gave om ons te ontspannen en ons even tot onszelf te laten komen.’

“De natuur is voor mij ontzettend belangrijk om de dagelijkse stress te controleren. De bloementuinen in ons psychiatrisch ziekenhuis helpen mij. Ik kijk er regelmatig naar en ze stellen mij op één of andere manier gerust. Ik zie ook dat het heel wat collega’s, patiënten en bewoners deugd doet om ernaar te kijken en erover te praten. Het geblaat van de schapen ontspant mij en geeft, hoe raar ook, perspectief. Ik ben dan ook een groot pleitbezorger voor meer groen in alle ziekenhuizen. De natuur heeft de ongelooflijke gave om ons te ontspannen en ons even tot onszelf te laten komen.”

Rust in ons brein

Deze directeur staat niet alleen: ook binnen de wetenschap groeit de eensgezindheid over het feit dat blootstelling aan de natuur mentaal herstel bevordert. De bekende Amerikaanse neuroloog Oliver Sacks gelooft rotsvast in het kalmerende en rustgevende effect van twee niet-farmacologische therapieën: muziek en de natuur. Twee toonaangevende theorieën, de Stress Recovery Theory en de Attention Restoration Theory, verklaren het herstellend vermogen van natuurlijke omgevingen bij stress.

‘Een goede groendosering zorgt voor rust in ons brein.’

Het observeren van de schoonheid van planten en dieren leidt ons af van onze problemen. Een goede groendosering zorgt voor rust in ons brein. Het ruisen van de wind, het kabbelen van water klinken harmonieus in onze oren omwille van wederkerende patronen gecombineerd met een eindeloze variatie. Op plaatsen van ziekte, tragiek en verdriet plaatsen hoop, aanvaarding en berusting het leven in een ander perspectief.

Een aantrekkelijke natuurlijke omgeving biedt de mogelijkheid om beter om te gaan met stressvolle omstandigheden. Een tuin in de zorgsector laat toe om te ontsnappen uit een stressvolle klinische omgeving en vanuit een gevoel van vrijheid even op adem te komen op een ‘gewone’ locatie.

Vooral zorgpersoneel maakt er gebruik van

Bij een ziekenhuistuin denken we automatisch aan een helende omgeving voor patiënten. Toch tonen verschillende onderzoeken aan dat zorgpersoneel het meest gebruik maakt van tuinen binnen ziekenhuizen.

Patiënten maken er veel minder gebruik van. Redenen zijn de steeds kortere opnameduur en de slechte gezondheid van de patiënten. Uitzondering vormen de revalidatieziekenhuizen waar de patiënten langer verblijven en bepaalde revalidatietrajecten gekoppeld zijn aan het tuingebruik.

Hoe doe je dat?

De ideeën zijn mooi. Maar hoe integreer je natuur en groen succesvol in een zorgomgeving? Al is natuurbeleving een hoogst individuele aangelegenheid, toch is er een groeiende unanimiteit dat bepaalde elementen zorgen voor stressreductie.

‘Een ziekenhuistuin geeft je het gevoel een andere wereld binnen te treden, er even ‘uit’ te zijn.’

Zo is een positieve eerste indruk van de tuin allesbepalend. De bezoeker moet een klik voelen met de tuin. De tuin voelt vertrouwd aan, stelt ons op ons gemak en is overzichtelijk en leesbaar. Dit laatste wordt vergemakkelijkt door een duidelijke padenstructuur, oriëntatiepunten en duidelijkheid over het gebruik van de tuin. Een bochtige padenstructuur geniet de voorkeur en een aantrekkelijke beplanting nodigt uit om op ontdekking te gaan.

Rust en comfort

Een ziekenhuistuin geeft je het gevoel een andere wereld binnen te treden, er even ‘uit’ te zijn. Belangrijk is dat het een plaats is die overeenstemt met je emotionele toestand en mentale veerkracht. Daarom moet de tuin plaats bieden voor zowel privacy en rust als sociale contacten. Comfortabele zitgelegenheid is essentieel. Op een ruwe bank of natte stoel kom je niet tot rust.

Lees ook

Kortrijks ziekenhuis schrijft natuur voor

Omwille van de korte pauzes in een ziekenhuiscontext ligt de tuin bij voorkeur in de buurt van de afdeling.  Zo zijn kleine tuintjes, aansluitend op de afdelingen, te verkiezen boven een ver afgelegen centrale grote tuin waarvoor een verre verplaatsing vereist is.

Een waterelement is de ideale rustgever en staat symbool voor zuiverheid en gezondheid. Daarom liever geen water dan een poel vervuild brak water met zwerfvuil, algenvorming, onverzorgde en slecht onderhouden waterranden. Een slecht onderhouden tuin met zwerfvuil kan iemands gemoedstoestand negatief beïnvloeden.

Gemiste kansen

Is groen het nieuwe wit? Zal groen ervoor zorgen dat stress als sneeuw voor de zon verdwijnt bij het zorgpersoneel? Uiteraard niet. Groen kan wel één van de vele interventies zijn die ertoe bijdragen dat zorgmedewerkers minder stress ervaren. Dat is ook de ambitie van de ‘therapeutische tuin’ die we momenteel voorbereiden in samenwerking met het Sint-Fransiscus ziekenhuis in Heusden-Zolder.

Helaas, in Vlaanderen blijven dergelijke initiatieven dun gezaaid. Het initiatief ‘Natuur op voorschrift’ van het Kortrijkse AZ Groeninge is fantastisch maar uitzonderlijk. In die realiteit zit ook een positieve boodschap: er liggen nog veel groeikansen om via vergroening de stap te zetten van een harde naar een helende werkomgeving.