Impact van migratie op mentaal welzijn: ‘Kinderen dragen littekens van hun ouders’

Migratie en mentaal welzijn

De impact van migratie op mentaal welzijn is een onderbelicht thema in zorg en welzijn. Met een bevolking die steeds diverser wordt, is het nochtans belangrijk om er rekening mee te houden.

‘Trauma kan onbewust worden doorgegeven aan volgende generaties.’

Migratie kan gepaard gaan met ingrijpende ervaringen, zoals conflict, oorlog, het verlies van thuis, cultuur, en sociale netwerken, maar ook confrontaties met discriminatie en uitsluiting in het nieuwe thuisland. Dit trauma kan onbewust worden doorgegeven aan volgende generaties, wat hun psychisch welzijn en identiteit kan beïnvloeden. Vaak is erover spreken moeilijk.

Cultuursensitieve zorg

Geleidelijk aan krijgt cultuursensitieve zorg ingang. Het gaat om hulpverlening die de nodige aandacht besteedt aan outreach, aangepaste communicatie, werken op maat en een inclusieve benadering. De algemene basishouding is empathie en respect hebben voor alle hulpbehoevenden.

Dat zijn positieve ontwikkelingen. Maar er is nood aan meer dan enkel deze cultuursensitieve aanpak. Want bij mensen met een migratieverleden spelen vaak ook onzichtbare pijnlijke ervaringen, gelinkt aan migratie, die nog onbesproken blijven. Dit kan bijzonder zware littekens achterlaten, ook bij de volgende generaties.

Om dit thema onder de aandacht te brengen, organiseerden LEVL, Untold Asian Stories en TRILL een ontmoetingsmoment. Vier experten deelden hun kennis en eigen verhalen over de invloed van migratie op mentaal welzijn.

Pijnlijke ervaringen

De eerste generatie van personen die migreren, botst op tal van uitdagingen, ook als het gaat om trauma vanuit hun migratieverleden. Een moeilijke verwerking van pijnlijke ervaringen kan een blijvende invloed hebben op het leven in het nieuwe thuisland.

‘Het heeft lang geduurd voordat mijn ouders de ergste pijn van hun trauma’s konden loslaten.’

Dat herkent Ann Li, klinisch orthopedagoog en medeoprichter van Untold Asian Stories: “Mijn ouders zijn in China opgegroeid tijdens de Culturele Revolutie en dat heeft zijn sporen nagelaten, net zoals bij zovelen van hun generatie. Toch heb ik het gevoel dat hun vrienden die in China zijn gebleven de gebeurtenissen beter hebben verwerkt. Soms lijkt het alsof de tijd heeft stilgestaan in het emotionele leven van mijn ouders. Het heeft heel lang geduurd voordat zij de ergste pijn van die trauma’s konden loslaten.”

Geen tijd om stil te staan

De impact van migratie is niet voor iedereen hetzelfde. Hakima El Khattouti is klinisch psycholoog voor kinderen en jongeren en medeoprichter van vzw Sahaba. Haar ouders migreerden uit Marokko naar België en gingen daar allebei op een andere manier mee om. “Mijn ouders kwamen apart naar België: mijn vader kwam mee met de economische stroom vanuit Marokko, mijn moeder kwam jaren later, samen met de drie oudste kinderen.”

Lees ook

‘Impact van adoptie stopt niet zodra je volwassen bent’

“Mijn vader wist al iets meer over België dan mijn moeder, die jonger was en huisvrouw. Zij werkte niet buitenshuis en het volgen van Nederlandse lessen was vooral een bezigheid. Door het harde werken kreeg de identiteitsvorming van mijn ouders weinig kans: mijn vader was gefocust op financiële stabiliteit voor zijn familie, en mama was vooral bezig met het dagdagelijkse.”

“Ze hadden weinig tot geen tijd om stil te staan bij de migratie, hun verleden en hun intergenerationele trauma vanuit Marokko. Ik noem het een soort identiteits- of ontwikkelingsstop: ze blijven vasthangen in een bepaalde fase in hun leven.”

Het bredere plaatje

Volgens Birsen Taspinar, klinisch psycholoog en antropoloog, mogen we deze persoonlijke verhalen achter migratie niet uit het oog verliezen. “Het is belangrijk om het bredere plaatje te zien van migratie. We krijgen vaak een te eenzijdig individualistisch-kapitalistisch plaatje voorgeschoteld over migratie, dat niet strookt met de werkelijkheid.”

‘Er schuilen veel pijnlijke verhalen achter migratiebewegingen.’

“Er schuilen veel pijnlijke verhalen achter migratiebewegingen. Bovenop hun dagelijkse ervaringen, dragen deze mensen zware migratiegeschiedenissen met zich mee. Denk aan de omstandigheden die mensen doen migreren, zoals historisch trauma, oorlogstrauma, of kolonisatiegeschiedenis. Maar ook familietrauma’s kunnen soms leiden tot migratie. Tegelijk zitten er veel krachtige narratieven in die verhalen verborgen, waar we naar op zoek moeten gaan.”

Overleven in een nieuw thuisland

Het gaat niet enkel om de ervaringen die mensen meenemen vanuit het land van herkomst. Ook in het nieuwe thuisland kunnen trauma’s een zware impact hebben op je leven. Vaak is het een combinatie van het verleden én het overleven in een nieuw thuisland.

Tuly Salumu, auteur en docent, zag dit gebeuren bij haar vader: “Zowel op mijn vader als zijn broers heeft de migratie naar België een zware impact gehad. Ik praat er geregeld over met mijn nichten. Het is opvallend dat alle drie de broers er niet in geslaagd zijn om een diepgaande, emotionele band met hun dochters op te bouwen.”

‘De migratie naar België heeft een zware impact gehad op mijn vader.’

Daar hebben veel factoren een rol in gespeeld: “De onverwachte dood van hun vader in Congo, de eerste moeilijke jaren in een land dat hen liever kwijt was dan rijk, het voortdurende racisme… Mijn vader werkte in de jaren tachtig als afwasser in de kelder van een Brussels restaurant. Hij moest altijd heel vroeg komen zodat de klanten niet zagen dat er een zwarte man werkte. Dat alles samen: het heeft mijn vader gebroken.”

Birsen Taspinar haakt in op het verhaal van Tuly Salumu: “Racisme-pijn is evenzeer deel van het migratieverhaal. Kinderen dragen de littekens mee van hun ouders. De gevolgen van die pijn zijn niet min: het sociale weefsel van de samenleving, de gezinsrelaties en de ontwikkeling van de volgende generaties worden geschaad. De relationele en ontwikkelingskwetsuren laten zich nog vele generaties voelen. De vraag is: hoe kunnen we dit stoppen of minstens herstellen?”

Voortdurend gemis

Voor de tweede generatie, die hier al dan niet geboren is, maar hier in ieder geval grotendeels is opgegroeid, hebben impactvolle levenservaringen van de ouders een invloed op het eigen welbevinden.

Lees ook

Habiba Boumaâza: ‘Van racistische incidenten herstel je niet. Ze blijven je overkomen’

Tuly Salumu vertelt over die invloed: “Omdat ik als kind zag dat mijn vader vaak racistisch werd bejegend, op straat, in de winkel, door zijn schoonfamilie… heb ik me van jongs af aan voorgenomen om hem te ‘vereren’. Ik wilde dat zijn eer, die zo belangrijk is in de Congolese cultuur, bij mij ongeschonden zou blijven, dat hij een held kon zijn voor mij, ook al zag ik hem nog zoveel slechte levenskeuzes maken. Dat heeft heel veel energie gekost, want omgekeerd kwam er bitter weinig terug.”

“Mijn vader heeft me nooit echt opgevoed”, gaat ze verder. “Hij heeft me zijn cultuur niet doorgegeven. Hierdoor leef ik met een voortdurend gemis, een verlangen naar het Congolese in mij, dat ik er niet lijk te kunnen uithalen. En dat creëert dan weer een spanningsveld met mijn ‘Vlaamse’ ik, die ik hard nodig heb om in dit land te overleven.”

Emotionele zwaarte

“Als kind van migratieouders ervaarde en ervaar ik vooral emotionele zwaarte”, vertelt Hakima El Khattouti. “Ik draag bewust en onbewust hun emotionele pijnen mee, die ze al dan niet door migratie opgedaan hebben. Ook het vinden van een identiteit waar ik trots op kan zijn was moeilijk. Mijn biculturaliteit zag ik vroeger weleens als een soort verlies. Nu ik ouder ben, ben ik juist trots op het feit dat ik meerdere culturen met me meedraag. Ook in mijn werk merk ik dat dit een troef en kracht mag zijn.”

‘Mijn biculturaliteit zag ik vroeger weleens als een soort verlies.’

Ook Ann Li werd geraakt door de pijn van haar ouders. “Als kind van ouders met psychische problemen heb ik ervaren hoe diep de impact van hun worstelingen op mij was. Ik weet dat ze op hun eigen manier heel veel van mij hielden, maar door hun relatieproblemen en periodes van depressie voelde ik me vaak verstrikt in hun pijn. Het was moeilijk om me los te maken van hun emoties. Dat bracht veel verdriet en verwarring.”

Groepsgevoel

De derde of vierde generatie staat verder van de migratiegeschiedenis, maar draagt nog altijd de impact van die geschiedenis met zich mee. Het is belangrijk om hen te horen, ondersteunen en versterken.

“We moeten een collectieve bewustwording creëren”, zegt Birsen Taspinar. “We moeten durven loskomen van de bestaande hulpverlening en niet enkel de enge Westerse kaders voor therapie voorschrijven. Die verdienen uiteraard ook hun plaats, maar ze mogen niet de enige vormen van therapie zijn. Gespreksgroepen, die rekening houden met de veiligheid en de noden van deze generaties, zijn een goed voorbeeld van vernieuwing.”

“Samenhorigheid en erkenning zijn hierbij belangrijke factoren”, haakt Hakima El Khattouti aan. “Het is goed om de bevestiging krijgen dat je niet alleen bent in jouw emoties en dat ze vaker voorkomen dan je denkt. Migratieverhalen zijn uiteenlopend, maar de onderliggende pijnen en krachten zijn vaak gelijklopend en kunnen een sterk groepsgevoel geven.”

Veerkracht

Tegelijkertijd ontwikkelt zich vanuit zware uitdagingen van het migratieverleden ook veerkracht binnen vele migrantenfamilies, gekenmerkt door doorzettingsvermogen, aanpassingsvermogen en solidariteit. Deze veerkracht kan een bron van kracht zijn. Nieuwe generaties kunnen die kracht gebruiken om te leren omgaan met nieuwe uitdagingen, hun identiteit te versterken en succes te vinden, ondanks de belemmeringen die ze tegenkomen.

‘Ik hoop dat ik mijn veerkracht kan doorgeven aan mijn zoon.’

“Als ik kijk naar wat ik allemaal heb meegemaakt, denk ik dat ik heel veerkrachtig ben”, vertelt Ann Li. “Ik begin nu pas te beseffen wat voor kracht dat is en ik hoop dat ik het kan doorgeven aan mijn zoon.”

“Helaas zie ik in mijn omgeving dat het soms anders loopt. Begin dit jaar is een van onze leden, een jonge vrouw van zevenentwintig, uit het leven gestapt, omdat zij al deze worstelingen geen plaats kon geven. De pijn was te groot. Ik wou dat ik kon zeggen dat dit een alleenstaand geval was, maar dat is zeker niet het geval. De geestelijke gezondheidszorg heeft op dit moment te weinig aandacht voor transculturele aspecten binnen de hulpverlening, waardoor gepaste hulp moeilijk te vinden is.”

Taboesfeer

Sociale professionals moeten zich bewuster worden van de impact van migratie om mentaal welzijn. Door expertise te delen kan er begrip en empathie ontstaan. Er is nood aan uitwisseling om trauma en veerkracht bij personen met een migratieachtergrond uit de taboesfeer weg te halen.

Lees ook

‘Racisme laat bij elk slachtoffer een wonde achter’

Ook is er behoefte aan meer kleur in zorg en welzijn. Hoewel veel witte professionals goede zorg aanbieden vanuit maatwerk, expertise en begrip, geven de experten aan dat representatie belangrijk is. Zo is er een aansluiting bij cliënten die herkenning nodig hebben. Zo voelen ze zich nog meer erkend in hun ervaringen. Er leeft namelijk weleens de vrees dat raciale ervaringen worden onderschat of verkeerd begrepen.

“We merken dat er veel interesse is in de safe spaces die we vanuit Untold Asian Stories aanbieden, maar dat zijn eenmalige sessies en er is nood aan meer diepgaande contacten”, vertelt Ann Li. “We hebben daarom aan Hakima El Khattouti en Brenda Anyango gevraagd om binnen de conventie van de eerstelijnspsychologen een groepsaanbod te ontwerpen om tegemoet te komen aan de vragen rond identiteit, ontheemding, en racisme. We willen de mensen veerkrachtiger maken.”

Gevolgen van onverwerkt trauma?

Daarnaast is verder onderzoek, expertiseopbouw en bewustmaking nodig. Bijvoorbeeld rond de mogelijke link tussen ontwikkelingsstoornissen en onverwerkt trauma. “Enkele jaren geleden kreeg ik de diagnose autisme”, vertelt Tuly Salumu. “Ik kan dit goed verbergen in het openbaar, maar thuis heb ik het vaak heel moeilijk. Ik heb angst voor sociale contacten en een permanent onveiligheidsgevoel. Ook heb ik last van faalangst en een minderwaardigheidscomplex.”

‘Cliënten hebben iemand nodig die hen begrijpt.’

“In mijn zoektocht naar manieren om hiermee om te gaan vraag ik me af wat een gevolg is van mijn autisme, en welke trauma’s gelinkt zijn aan het migratieverhaal van mijn vader? Dat is me onduidelijk, en ik heb nog niemand gevonden die me daar een antwoord op kan geven.”

Birsen Taspinar sluit af: “Een proces van genezing en groei is een kwetsbare reis. Cliënten hebben iemand nodig die hen begrijpt en die samen de weg wil bewandelen.” Aandacht van hulpverleners voor migratieverleden en daaraan gerelateerde intergenerationele pijn, kan dus helend werken. Het kan het verschil maken en mensen helpen om stappen te zetten richting een veerkrachtige toekomst.