Verhaal

Habiba Boumaâza: ‘Van racistische incidenten herstel je niet. Ze blijven je overkomen’

Donna Kerseboom

Racisme slaat diepe wonden, die niet vanzelf genezen. En toch is er voor mensen met racisme-ervaringen geen aanbod om ervan te helen. Habiba Boumaâza, inhoudelijk medewerker bij Kif Kif, ontwikkelde daarom de toolkit Helend Schrijven: “Racistische situaties komen vaak uit het niets. Alsof iemand plots in je gezicht slaat.”

© Sociaal.Net / Lisa Develtere

Verteller

Voor ik met Habiba aan ons interview begin, kijken we uit over het noorden van Antwerpen vanaf het dak van het kantoorgebouw waar Sociaal.Net huist. Haar oog blijft hangen op een verre uithoek: “In die wijk ben ik opgegroeid.” Voor ik het zelf goed doorheb, begint ze me over haar leven te vertellen. Ze is een geboren verteller. En verhalen zijn voor haar zeer veel waard.

‘Je moet de vlinders op je pad leren opmerken om ze achterna te kunnen gaan.’

Voordat ze landde bij Kif Kif, een non-profitorganisatie die strijdt tegen ongelijkheid en racisme, studeerde Habiba voor opvoedster, was ze jeugdwerker en daarna filmmaker. “Die jobs heb ik nooit bewust gekozen. Ik heb gewoon geleerd om de vlinders op mijn pad te zien. Dat zijn mooie, onverwachte kansen, die gemakkelijk over het hoofd worden gezien. Je moet ze leren opmerken om ze achterna te kunnen en willen gaan.”

Zo werd ze door haar stage in het jeugdwerk filmmaker. “Ik maakte als eindproject een video over de dromen van de kinderen waarmee ik werkte. Ze mochten hun droomjob één dag lang meemaken. Van een jongen die een dag met een politieagent meeliep, tot een meisje dat zich prinses waande tijdens een fotoshoot in de botanische tuin van de koning.”

Beeldvorming

Van het een kwam het ander en voor ze het wist was ze een nieuw pad ingeslagen. Ze studeerde aan de filmacademie en leefde jarenlang met haar camera als verlengstuk van haar arm. Ze laat zich leiden door haar nieuwsgierigheid en rechtvaardigheidsgevoel.

Ze trok naar Griekenland, Servië en Frankrijk om vrijwilligerswerk te doen in vluchtelingenkampen. Haar camera ging mee. “Ik geloofde de berichtgeving in de media over die kampen niet. Ze toonden enkel jonge mannen. Toen ik daar aankwam, bleken er effectief ook enorm veel ouderen, zwangere vrouwen en kinderen te wonen. En dat in afschuwelijke omstandigheden.

‘Mijn moeder zei: Je moet iets met die woede doen, anders word je ziek.’

Uit Griekenland kwam ze terug met een onblusbare woede. “Het negatieve beeld dat over deze vluchtelingen wordt opgehangen in onze media is een voorbeeld van puur racisme. De verhalen die je over de vluchtelingen op Lesbos hoort zijn heel anders dan die over bijvoorbeeld de Oekraïners. Vluchtelingen die niet wit zijn werden, en worden nog steeds, ontmenselijkt en als vijand afgeschilderd.”

“Mijn moeder zei: ‘Je moet iets met die woede doen, anders word je ziek.’” En zo ging Habiba aan de slag en maakte de korte documentaire ‘Schipper, mocht ik overvaren?’ met de beelden die ze in de kampen nam. Op basis van die beelden startte ze nadien een interactief filmproject met 61 jongeren in Antwerpen, waaronder jongeren op de vlucht of in een asielprocedure.

“Vluchtelingen die niet wit zijn werden, en worden nog steeds, ontmenselijkt en als vijand afgeschilderd.”

© Sociaal.Net / Lisa Develtere

Van woede naar actie

Ondertussen is haar camera niet meer in haar hand te bespeuren. Na het overlijden van haar vader heeft ze die niet meer vastgehad. “Toen ik mijn vader voor de laatste keer in het ziekenhuis bezocht, heb ik mijn camera in alle haast in de wastafel naast zijn bed gelegd. Ik had te laat door dat het een automatische kraan was, mijn camera was niet meer te redden. Het filmen heb ik met mijn vader begraven. Maar wie weet pik ik het ooit weer op.”

‘Het is niet zo moeilijk om met antiracisme aan de slag te gaan.’

Waar de camera ontbreekt, blijft haar drive om rond racisme te werken. Als inhoudelijk medewerker bij Kif Kif verdiept ze zich onder andere in racisme op school. Ze stelde ook concrete tips op voor docenten om met antiracisme aan de slag te gaan.

“Het is niet zo moeilijk om met antiracisme aan de slag te gaan. Je kan bijvoorbeeld als leerkracht of ouder gemakkelijk diverse boeken voorlezen, in plaats van alleen maar verhalen over witte kinderen te vertellen. Of potloden in alle huidskleuren aanbieden. Dat lijken kleine dingen, maar stel je maar eens voor dat je de wereld waarin jij leeft niet terugziet op school of in de media. Dat het gezin of de buurt waar je vandaan komt, zogenaamd niet bestaat. Kinderen kunnen het gevoel krijgen dat de groepen die ze niet terugzien in films en boeken niet goed genoeg zijn. En dat geldt voor alle kinderen.”

Wat dat precies doet met kinderen, is soms heel tastbaar. “Ik gaf eens een workshop aan een klas in het eerste middelbaar. De leerlingen moesten een verhaal schrijven over een kind van hun leeftijd. Stuk voor stuk kozen ze typisch witte kindernamen zoals An, Sofie en Bert. Ook de kinderen met een migratieachtergrond deden dat. In de fantasie van al die kinderen lijkt er geen plek te zijn voor hoofdpersonages met verschillende roots.”

Ongehoorde stemmen

Kif Kif voert niet alleen onderzoek naar racisme, ze maakten ook de podcast ‘Minder Politie’ over politiegeweld en organiseren met partners activiteiten rond actuele thema’s zoals discriminatie op de woonmarkt onder de noemer ‘Praktijktesten Nu’.

Ook wil Kif Kif antiracistische stemmen versterken. Habiba begeleidt daarom mensen die hun ideeën op papier willen zetten, en Kif Kif biedt een platform aan op hun website. “We willen de teksten brengen van mensen die in het publieke debat amper gehoord worden. Mensen waar wel over gepraat wordt, maar die zelf te weinig het woord krijgen. Iedereen is welkom, schrijfervaring of niet.”

‘We willen de teksten brengen van mensen die in het publieke debat amper gehoord worden.’

Ook wie met een onzeker hartje aanklopt, neemt Habiba bij de hand om samen hun tekst de wereld in te krijgen. “Of het schrijfproces nu een week duurt of zes maanden, uiteindelijk hoop ik dat mensen het vertrouwen opbouwen om te blijven schrijven. Sommige mensen die voor het eerst bij ons schreven, vonden daarna de weg naar de reguliere media. Dat is geweldig.”

Dat Habiba altijd graag en veel geschreven heeft, is niet raar als je weet dat kinderboekenschrijfster Nicole Boumaâza haar moeder is. Schrijven was een vanzelfsprekendheid. “Ik kom thuis in het schrijven. Ik wil graag anderen die thuis laten voelen, want schrijven kan een plek zijn om jezelf uit te drukken zonder grenzen.”

Samen verhalen

Het schrijfproces kan mensen ook begeleiden om veerkracht en weerbaarheid op te bouwen. In 2022 organiseerde Habiba daarom een reeks creatieve schrijfworkshops voor mensen die doelwit zijn van racisme, om samen en door middel van het schrijven hun racistische ervaringen te verwerken. Met de toolkit Helend Schrijven kunnen nu ook anderen met de methodiek die Habiba ontwikkelde aan de slag.

De inspiratie voor de methodiek kwam uit verschillende hoeken. Zo was er het boek ‘Racisme, over wonden en veerkracht’ van Naima Charkaoui. De focus op de impact van racisme op slachtoffers inspireerde haar. “Je leest veel over racisme, maar over wat het doet met mensen wordt weinig gesproken.” Een schrijfcursus voor mensen met een psychische kwetsbaarheid bij de HerstelAcademie en een deelname aan een lotgenotengroep rond racisme bij Orbit, gaven het concept verder vorm.

In haar research kwam Habiba erachter dat er geen ander aanbod is voor het helen van racistische incidenten. “Ik vond alleen maar opleidingen die omstaanders leren hoe ze met racisme moeten omgaan. Maar een cursus waarin je racisme-ervaringen leert verwerken? Die bestond gewoon nog niet. Schrijnend, als je weet hoe groot de impact van racisme is.”

“Je leest veel over racisme, maar over wat het doet met mensen wordt weinig gesproken.”

© Sociaal.Net / Lisa Develtere

Helen, niet herstellen

Ze besloot al snel dat ‘herstel’, zoals ze het bij de HerstelAcademie noemen, in dit geval niet het juiste woord was. “Van racistische incidenten herstel je niet. Het zijn situaties die je blijven overkomen. Die ervaringen maak je je hele leven mee. Van kleins af aan. En niet alleen jij, ook je familie en vrienden. Ook als omstaander kom je ermee in aanraking. Het is een constante confrontatie.”

‘Racisme maak je heel je leven mee. Van kleins af aan.’

“Het kan je zeer onverwachts overkomen. Op school, op straat, bij de dokter… Je weet dat je racistische gebeurtenissen in bepaalde situaties kan verwachten, maar vaker komt het vanuit het niks. Het voelt echt alsof iemand plots in je gezicht slaat. Ook mensen van wie je houdt of die van je houden kunnen racistische dingen zeggen of doen. Daarom heb ik het liever over helen.”

Wat ze overnam van haar ervaringen bij de HerstelAcademie en Orbit vzw, is het belang van ervaringsdeskundigheid. Enkel iemand die zelf doelwit is van racisme, mag de workshops leiden. “Dat wil niet zeggen dat iemand zonder die ervaringen geen goede begeleider is. Maar doordat een ervaringsdeskundige begeleidt, kom je los van de verhouding cliënt-hulpverlener. Je hebt een gedeelde ervaring. En ook al hoef je je in therapie ook niet te verantwoorden, in deze setting wordt het eventuele gevoel dat je dat soms wel wil doen in de kiem gesmoord. Dat kan bevrijdend zijn.”

“Dat is niet alleen met racistische situaties zo. Ik weet ook pas echt hoe het voelt om een ouder te verliezen sinds ik een ouder verloren ben. Met mensen die dat gevoel kennen, heb ik andere gesprekken dan met mensen die dat niet hebben meegemaakt.”

Rauw schrijven

De reeks Helend Schrijven bestaat uit vier sessies van tweeënhalf uur. En na elke sessie krijgen de deelnemers huiswerk mee. Intensief dus. Elke sessie verloopt hetzelfde, met verschillende elementen die deelnemers op hun gemak moeten stellen en uitwisseling bevorderen.

Na een check-in overloopt de groep de afspraken die ze aan het begin van het traject samen opstelden. Denk aan het vertrouwelijk behandelen van wat er gedeeld wordt of je telefoon uitschakelen tijdens de sessies. Daarna start het creatieve luik met de voordracht van een inspirerende tekst, quote of gedicht. Die wordt gekozen door een van de deelnemers of de begeleider.

‘Er zit een trigger op onze taal. Je wordt er continu op beoordeeld.’

Het schrijven begint met een vrije schrijfoefening, freewriting genaamd. “Zelf noem ik dat ‘rauw schrijven’. De deelnemers moeten acht minuten lang onafgebroken schrijven. Als ze niet meer weten wat ze willen schrijven, schrijven ze gewoon ‘Ik weet het niet’. Nadien mogen ze de tekst weggooien, verbranden… niemand anders hoeft het te lezen. Zo komen ze los, wat de schrijfopdrachten daarna makkelijker maakt.”

Dat loskomen is belangrijk, want volgens Habiba worden mensen met een migratieachtergrond gemakkelijker geconfronteerd met een blokkade om te schrijven. “Er zit een trigger op onze taal. Je wordt er continu op beoordeeld. Of het nu de positieve clichés zijn zoals, ‘jij spreekt goed Nederlands’, of de druk die op nieuwkomers ligt om Nederlands te leren.”

Een doktersbriefje tegen racisme

Na het rauw schrijven wordt het huiswerk besproken. Wanneer die teksten voorgedragen worden, houdt Habiba vooral rekening met de inhoud. “Je verhaal is je verhaal en dat is waardevol. We gaan nooit in op zinsbouw of grammatica.”

Ook tijdens de sessies schrijven de deelnemers korte creatieve teksten. De toolkit bevat allerlei voorbeelden van schrijfopdrachten waarmee je direct aan de slag kan. Zo kun je mensen laten beschrijven hoe een superkracht tegen racisme zou werken of een doktersbriefje in laten vullen met een voorschrift om hun racisme te helen. De opdrachten worden besproken met de groep. Ondanks de zware materie is er veel ruimte om te lachen, vertelt Habiba.

‘Je verhaal is je verhaal en dat is waardevol. We gaan nooit in op zinsbouw of grammatica.’

Lachen met racisme? “Ik gebruik luchtige schrijfoefeningen als tegengewicht. Een van de opdrachten is het uitschrijven van een racisme-ervaring. Wanneer die verhalen voorgelezen worden, ontstaat er een beladen sfeer in de groep.”

“Om die sfeer te doen omslaan, geef ik de groep de opdracht om hun verhaal te herschrijven tot krantenartikel. Maar dan wel voor een krant in een denkbeeldige wereld waar zeer hoge straffen gelden voor racisme. Het krantenartikel moet dan ook vermelden welke straf de dader kreeg. Dat zorgt voor hilariteit en opluchting.”

“Er zit een trigger op taal. Je wordt daar continu op beoordeeld.”

© Sociaal.Net / Lisa Develtere

De moeite waard

Ik vraag of het niet zwaar was om als iemand die zelf racisme ervaart zulke sessies te begeleiden? “Ja, natuurlijk was dat zwaar. Maar niet alleen delen is helend, luisteren ook. Het versterkt om te weten dat je niet de enige bent die racisme meemaakt.”

‘Niet alleen delen is helend, luisteren ook.’

“Het was ook fantastisch om te zien hoe positief deze ervaring voor de deelnemers was. Ze zeiden dat ze eigenlijk elke maand een keer wilden blijven terugkomen voor een sessie. Dat zij zo hun kwetsbaarheid delen, is bijzonder. Ze hoeven dat niet te doen. We kunnen elkaar daarvoor alleen maar oneindig dankbaar zijn.”

Voor wie achteraf toch merkt dat ze nood hebben aan extra begeleiding bij het verwerken van hun ervaringen, stelde Habiba een lijst met psychologen, psychiaters en therapeuten op die expliciet rond racisme werken. Dat dat een moeilijke oefening was, toont nog maar eens hoe mager het aanbod voor mensen met racisme-ervaringen is.

Uit handen geven

De workshopreeks bij Kif Kif is afgelopen. Nu is het tijd voor anderen om met de methodiek Helend Schrijven aan de slag te gaan, zegt Habiba. “Je zou het ook kunnen omvormen tot een schrijfcursus voor mensen die moeten helen van een andere discriminatievorm, zoals armoede of seksisme.”

“Het belangrijkste voor mij is dat mensen er volledig voor gaan en de toolkit goed doornemen. Ik hoop ook dat nazorg serieus genomen wordt. Dat mensen niet onderschatten hoe kwetsbaar de deelnemers zich opstellen. Al komen er zeker ook zeer mooie dingen uit de workshops. Persoonlijk moet ik soms nog wat leren loslaten en niet alleen piekeren over wat kan misgaan.”

De toekomst van de methodiek Helend Schrijven hangt dus af van wie hem vastneemt en toepast. Het pad ligt open. En datzelfde geldt voor Habiba’s toekomstige plannen en projecten. Het hangt er maar net vanaf welke vlinders haar pad nog zullen kruisen. Al durf ik zeggen dat verhalen, vertellen en luisteren, er zeker deel van zullen zijn.

Reacties [1]

  • Jean Vingerhoets

    Geweldig. Fijn om zo mooi bevestigd te krijgen wat in mij leefd en denkelijk ook bij velen. Belangrijk om dit verder te blijven delen. Het is een bepaald denkproces dat je in veel facetten en thema’s kunt toepassen. Dank je Habiba om dit te delen… Dat werkt ook helend en sterkt de veerkracht. Ook bij therapeuten die er open voor staan.

We zijn benieuwd naar je mening!
Blijf hoffelijk, constructief en respectvol

 

Elke reactie wordt gemodereerd. Lees hier onze spelregels. Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd.