‘Eenzaamheid gaat ook over de kwaliteit van je woonomgeving’

Ingewikkelder dan gedacht

Iedereen kent het gevoel van eenzaamheid: een pijnlijk gemis, een leegte die we ervaren in ons contact met andere mensen. Dat gevoel is ingewikkelder dan vaak gedacht. Mensen die zich eenzaam voelen, zijn toch vaak omringd door andere mensen. En wie alleen is, voelt zich niet noodzakelijk eenzaam. Soms kan je het aflezen van iemand, maar vaak blijft eenzaamheid erg onzichtbaar.

‘Eenzaamheid hoort bij het leven en hoeft niet meteen een probleem te zijn.’

Als sociale wezens hebben we het lastig met eenzaamheid. We krijgen het moeilijk zodra het sociaal verkeer stilgelegd wordt, zo bevestigde de COVID-pandemie.Steyaert, J. en Heylen, L. (2021), Eenzaamheid, Antwerpen, Bond Zonder Naam.Naast een gezondheidscrisis was dat ook een sociale crisis: tijdens deze periode voelde in Vlaanderen drie op tien volwassenen zich ernstig eenzaam. Al ligt die crisisperiode gelukkig achter ons, toch blijft eenzaamheid een probleem: volgens meer recente cijfers voelen twee op tien volwassenen zich ernstig eenzaam.

Vijftien sigaretten per dag

Eenzaamheid hoort bij het leven en hoeft niet meteen een probleem te zijn. Dat ligt anders voor ernstige eenzaamheidsgevoelens die kunnen leiden tot psychologische en fysieke gezondheidsproblemen: depressie, angsten, slaapproblemen, hart- en vaatziekten…

De impact van deze eenzaamheidsgevoelens op de gezondheid zou vergelijkbaar zijn met het roken van vijftien sigaretten per dag. De economische impact van eenzaamheid loopt op tot ettelijke miljarden euro’s per jaar. Mensen verliezen niet alleen hun job, maar hebben ook zorg- en hulpverlening nodig. Ook de financiële gevolgen zijn dus groot, zowel voor het individu als de samenleving.Pacolet, J., Rodríguez Cabrero, G. and Sosvilla-Rivero, S. (2023), ‘The economic cost of the loneliness of older persons’ in: De Witte, J. and Van Regenmortel, T., Silver Empowerment, Leuven, Leuven University Press.

Meer aandacht voor eenzaamheid

De laatste jaren is er vanuit alle hoeken meer aandacht voor eenzaamheid. Zo werd in het Verenigd Koninkrijk in 2018 een minister van eenzaamheid aangesteld, lanceerde de Vlaamse overheid in 2021 een Vlaams Eenzaamheidsplan. Dat plan bouwt de brug naar een ander beleidsinitiatief: ‘zorgzame buurten’. Een buurt waar bewoners en professionals elkaar kennen en helpen, zou ook een win zijn bij de aanpak en preventie van eenzaamheid.

Ook het onderzoek naar eenzaamheid kende de afgelopen decennia een sterke toename: het aantal wetenschappelijke publicaties over eenzaamheid lag in 2021, met 2707 publicaties, wel 25 keer zo hoog als in 2000. En ook in de media komt eenzaamheid regelmatig aan bod.

Geen individueel probleem

Dat eenzaamheid hoger op de beleidsagenda komt te staan, is belangrijk om het ook tussen mensen makkelijker bespreekbaar te maken.

Lees ook

Hier verdrijven superdiverse Brusselse ouderen samen de eenzaamheid

Maar ondanks de groeiende aandacht voor eenzaamheid bekijken we eenzaamheid vooral door een individuele bril. Oplossingen voor eenzaamheid wijzen vaak in dezelfde richting: het versterken van sociale vaardigheden, de toeleiding naar sociale activiteiten, psychologische hulpverlening, mensen toeleiden naar vrijwilligerswerk.

Regionale verschillen

Die oplossingen voor eenzaamheid zijn slechts een deel van het verhaal. Onderzoek toont  aan dat eenzaamheid individuele kenmerken overstijgt en ongelijk verdeeld is over verschillende groepen in de samenleving. Eenzaamheidscijfers liggen bijvoorbeeld lager bij wie geen mobiliteits- of gezondheidsproblemen heeft of geen armoede ervaart.

Bovendien zijn er ook verschillen tussen regio’s. Oudere inwoners van Zuid-Europese landen zoals Italië, Spanje of Griekenland voelen zich eenzamer dan oudere inwoners van West- en Noord-Europese landen zoals België, Zweden of Denemarken. Die vaststelling strookt niet met wat we zouden verwachten: eenzaamheidscijfers liggen hoger in Zuid-Europese landen, die nochtans gekend zijn voor sterke familiale en traditionele netwerken. Hun verbindende kracht moet moet het onderspit delven voor de bepalende invloed van andere structurele risicofactoren zoals het welvaartsniveau van een land, demografische verschillen, de uitbouw van de welvaartsstaat en de gezondheidszorg, de formele sociale participatie en inkomensongelijkheid.

‘Wil je eenzaamheid beter begrijpen, kijk dan ook naar waar mensen wonen.’

We zien ook verschillen binnen België zelf: zo blijken ouderen in Wallonië eenzamer dan in Vlaanderen. Er zijn ook grote verschillen tussen de gemeenten: terwijl in de ene gemeente in Oost-Vlaanderen 10 procent van de zestigplussers zich eenzaam voelt, bedraagt dat 33 procent in de andere gemeente.De Witte, N., De Donder, L., Dury, S., e.a. (2012), Samen de stoep op. Over sociale cohesie en ouderen, Gent, Provincie Oost-Vlaanderen.

Fysieke en sociale buurtkenmerken

Wil je eenzaamheid beter begrijpen, kijk dan ook naar waar mensen wonen.

Hoewel er nog veel onduidelijkheden zijn in de internationale literatuur, zijn er verschillende aanwijzingen dat eenzaamheid samenhangt met fysieke en sociale buurtkenmerken: de afstand tot parken, pleintjes, winkels of bibliotheken, de aanwezigheid van straatverlichting, lawaaihinder of verloedering, de toegankelijkheid van publieke ruimtes, de aanwezigheid van sociale diensten of het aanbod van sociale activiteiten in de buurt.

Domeinsoverstijgende eenzaamheidsbril

Als het risico op eenzaamheid mee bepaald wordt door elementen op maatschappelijk niveau, dan moet ook de aanpak en preventie daarop ingrijpen. Hoe dit realiseren, is een volgende vraag.

‘Eenzaamheid pak je niet alleen aan binnen de muren van de zorg- en welzijnssector.’

Een eerste cruciale stap is om de invloed van structurele ongelijkheden op eenzaamheid te erkennen en eenzaamheid niet te reduceren tot een individuele verantwoordelijkheid. Dat opent meteen een arsenaal aan structurele interventies die aangeboord kunnen worden, verspreid over verschillende beleidsdomeinen. Eenzaamheid pak je niet alleen aan binnen de muren van de zorg- en welzijnssector. Ook ingrepen op onderwijs, jeugdwerk, huisvesting, tewerkstelling of cultuur kunnen belangrijke effecten hebben op eenzaamheid.

Van eenzaamheid een domeinoverstijgende prioriteit maken, hoeft niet ten koste te gaan van andere beleidsprioriteiten, integendeel. Verschillende maatschappelijke uitdagingen in onze samenleving benaderen vanuit de eenzaamheidsbril, biedt kansen voor een wederzijds versterkend effect. Een beleid rond natuurherstel kan bijvoorbeeld niet alleen van betekenis zijn in kader van de klimaatverandering, maar ook een positief effect hebben op ons sociaal welbevinden. Zo blijkt uit een recente overzichtsstudie dat de aanwezigheid van groen in stedelijke buurten gevoelens van eenzaamheid reduceert.

Doordacht beleid

Mensen zijn sociale wezens: op het werk, in de buurt, in de vrije tijd, in de publieke ruimte. Daarom grijpt eenzaamheid zo zwaar in op mensen en is de noodzaak om het aan te pakken zo groot.

Lees ook

‘Eenzaamheid is en blijft taboe. Mensen schamen zich vaak over hun gevoel’

Dat vraagt een doordacht beleid. Eenzaamheid is geen puur subjectief, individueel gegeven. Het gaat niet alleen over hoe sociaal je bent, hoe goed jij kan omgaan met tegenslag, hoe negatief of positief je in het leven staat. Het gaat ook over de kwaliteit van je woonomgeving, over de aanwezigheid van een waardevol vrijetijdsaanbod of over de samenhang en het begrip tussen bewoners. Willen we eenzaamheid aanpakken, dan moeten we ook werken aan de context waarin mensen leven.