Cultuursensitieve ouderenzorg

Cultuur maakt verschil

Ouderen hebben vaak noden en wensen die culturele verschillen overstijgen. Zo willen de meeste ouderen zo lang mogelijk thuis blijven wonen, in de eigen woning. Als de zorgbehoefte toeneemt, doen ze in eerste instantie een beroep op mantelzorg. Toch als dat mogelijk is. Een volgende stap is dan de keuze voor professionele thuiszorg.

‘Ouderen met een migratiegeschiedenis ervaren een hoge drempel.’

Maar er zijn ook verschillen. Bij ouderen met een migratiegeschiedenis bestaat een grotere terughoudendheid voor professionele zorg. Ze ervaren een hoge drempel, deels omdat het zorg- en dienstverleningsaanbod onbekend is. Maar vaak is er ook sprake van moeilijke communicatie en interactie.Talloen, D., Verstraete, J. en Chech, J. (2012), Oudere allochtonen, senioren van bij ons: lessen uit de praktijk, Brussel, Koning Boudewijnstichting.

Zoekende praktijk

Die moeilijke interactie is wederzijds. Ook zorgverleners aarzelen vaak om een adequate, kwaliteitsvolle dienstverlening aan te bieden aan ouderen met een migratieachtergrond.

“Hoe moet ik mijn zorgvrager begroeten? Hoe stel ik iemand een vraag over zijn geloof? Hoe betrek ik de oudste zoon in de zorg?” Deze vragen maken deel uit van de praktijk van zorg- en hulpverleners. Alleen ervaren deze praktijkwerkers hierin nog te weinig houvast, terwijl van hen wel verwacht wordt te kunnen omgaan met diversiteit en cultuursensitief werken.Krekels, B. (2016), ‘De nieuwe professional in zorg en ondersteuning. Generalistische competenties verdienen meer aandacht’, Sociaal.Net, 1 juni 2016.

Praktijkwerkers zijn zoekend. Ze hebben nood aan concrete en praktische handvaten die hen ondersteunen in hun dagelijkse werkrelatie met ouderen. Een aantal cultuursensitieve tools kunnen hen helpen.Het praktijkgericht onderzoek ‘Innoverende methodieken voor Cultuursensitieve Ouderenzorg in Brussel’, gefinancierd door het Federaal Impulsfonds voor het Migrantenbeleid in 2015, heeft een aantal praktische handvaten bijeengebracht.

Die tools gaan verder dan het aanbrengen van kennis over één bepaalde cultuur. Cultuur is immers heel dynamisch. Basiskennis over een andere dan de eigen cultuur kan nuttig zijn. Maar veel nuttiger is het gesprek aangaan met de oudere zorgvrager over hun cultuur en de elementen die daar bijhoren. In die zin is cultuursensitief werken ook vraag- en cliëntgericht werken.

De mens als uitgangspunt

De basis van cultuursensitief werken is een pluralistische grondhouding die aan zorgverleners, maar ook aan cliënten, garanties biedt op het opbouwen van een kwalitatieve zorgrelatie.Geldof, D. (2013), ‘Superdiversiteit als onverwerkte realiteit. Een uitdaging voor het sociaal werk’, Alert, 39(3), 12-24. .

‘De mens in zijn geheel is het uitgangspunt.’

Het gaat om goed kunnen luisteren, de juiste vragen stellen, kunnen onderhandelen, respect hebben, met verschillen kunnen omgaan, een empathisch vermogen hebben, zichzelf in vraag stellen…

Zo’n attitude overstijgt het culturele aspect en omvat meer dan basiskennis over enkele aspecten, tradities en gewoontes van een cultuur. De mens in zijn geheel, met al zijn aspecten en kenmerken, is het uitgangspunt.

Netwerk

Deze pluralistische insteek omvat niet enkel de grondhouding van de zorgverlener maar behelst ook het zorg- en dienstverleningsaanbod.

Zorgverlening gaat dus verder dan het aanbieden van een welbepaalde behandeling voor een ziektebeeld of het ingaan op een afgebakende hulpverleningsvraag. Het gaat om het verhogen van de levenskwaliteit van de oudere via empowerment, emancipatie en krachtgericht werken.

‘Ook het netwerk heeft een belangrijke plaats.’

Zorg- en hulpverlening voor ouderen reikt in die zin zelfs verder dan het sociaal, psychisch en fysisch functioneren van de ouderen aangezien ook het netwerk van de oudere een expliciete plaats heeft in dit zorgproces.Van Robaeys, B. (2016), ‘Sociaal werk in een superdiverse wereld. De Sloep in Gent als voorbeeld’, Sociaal.Net, 9 mei 2016.

Cultuur en identiteit

Deze focus op de noden van de oudere en zijn netwerk is niet gelijk aan het eenzijdig focussen op bepaalde culturele kenmerken.

Cultuur en identiteit zijn dynamisch, heterogeen en evolueren in de tijd. Een reductie van cultuur of de identiteit van de oudere tot welbepaalde – vaak typische – karakteristieken brengt een overculturaliserende houding van de zorgverlener met zich mee.

Tegelijkertijd bestaat het risico dat deze zorg- of hulpverlener cultuursensitief werken associeert met specifieke kennis over een bepaald cultureel element en dat deze kennis noodzakelijk is om cultuursensitief te werken.

Cultureel bewustzijn

Een eerste stap naar meer cultuursensitief werken is het versterken van de zorgverlener in het bewust worden van de rol van cultuur in de hulpverleningsrelatie.

Cultuur ligt vervat in onuitgesproken, dieperliggende gehechtheden, subtiliteiten, gevoeligheden en emotionele reacties. Cultuur bepaalt onze reflexen, handelingen en manieren van reageren op situaties. Het gaat voorbij rationele reflecties en weloverwogen keuzes.

‘De cultuur van de zorgverlener is van invloed.’

Voor de zorgverlener is een bewustwording over het eigen cultureel bewustzijn dan ook belangrijk om de interactie, communicatie en relatie met de zorgvragende oudere op een volwaardige en professionele wijze invulling te geven.

Hierbij gaat het niet enkel om zicht te krijgen op hoe cultuur van invloed is op de emoties, gedragingen en communicatie van de zorgvrager. Het gaat in de eerste plaats om het zich bewust zijn van de eigen culturele component die van invloed is op elke interactie, beslissing, verwachting, communicatie en behandeling.

Concrete tools

De opzet van dit actieonderzoek lag bij het uitwerken van concrete tools en tips die de zorgverlener kunnen ondersteunen. We geven er graag enkele mee.

‘Leg de nadruk op overeenkomsten, niet op verschillen.’

Doorbreek met een open houding mogelijke vooroordelen, negatieve ervaringen en een ‘wij-zij denken’. Leg de nadruk op overeenkomsten, niet op verschillen. Zorg voor een open en duidelijke communicatie in een sfeer van vertrouwen. Maak duidelijk dat je er bent voor de zorgvrager, je best doet, maar niet alles kan weten.

Dit kan al beginnen bij de eerste ontmoeting. Uit je interesse in de zorgvrager, zijn omgeving en zijn netwerk en stel vragen. Door een geïnteresseerde houding aan te nemen, stel je je open om een vertrouwensrelatie op te bouwen.

Wees bewust van je eigen culturele waarden, de mogelijke neiging tot stereotypering of het bezitten van vooroordelen. De zorgvrager is in de eerste plaats een individu en geen vertegenwoordiger van diens cultuur. Denk in termen van ‘meervoud’. Wees je er bewust van dat er altijd meerdere visies bestaan. En dat mensen met een diverse achtergrond denken en handelen vanuit andere referentiekaders.

Organisatie

Naast deze tips is het belangrijk oog te hebben voor het professioneel kader van de individuele zorg- en hulpverlener. Cultuursensitieve ouderenzorg heeft ook effect op de organisatie, de visie en missie en de werkprocessen waarin de zorgverlener zich beweegt.

Binnen een zorg- of hulpverlenende organisatie is een doorgedreven interculturalisering als veranderingsproces niet meer weg te denken. Zo’n proces heeft tot doel de organisatiestructuur, de medewerkers, het cliënteel en het aanbod af te stemmen op de diversiteit van de samenleving.

Cultuursensitief werken is zowel in het individueel professioneel kader van de zorg- of hulpverlener als op organisatieniveau essentieel.Yentur, A., Claeys, A. En Claes, B. (2016), Werkboek cultuursensitieve zorg.
Tips en tricks bij cultuursensitieve zorg- en hulpverlening aan ouderen’, Brussel, Politeia.