‘Community health workers begrijpen waarom de weg naar de juiste zorg zo moeilijk is’

Wegwijs in complex zorglandschap

Ondanks de goede gezondheidszorg in ons land, zijn er nog altijd heel wat mensen die moeilijk de weg vinden naar de juiste zorg. Daarom zijn sinds mei van dit jaar in elf Belgische steden een vijftigtal ‘community health workers’ actief. Het project komt uit de koker van minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) en wordt uitgevoerd door de ziekenfondsen.

Hun missie? Kwetsbare mensen hun gezondheidskennis vergroten, ze wegwijs maken in ons zorglandschap en ze helpen gebruik te maken van eerstelijnsdiensten. Daarnaast hebben de community health workers een signaalfunctie.

‘Kwetsbare mensen ervaren heel wat barrières. Ik probeer die te overbruggen.’

Eén van hen is Zhor Boulaich Kasmi. Zij werkt in Antwerpen-Noord en Borgerhout. “Mensen vinden gezondheid belangrijk. En er is in België een groot zorgaanbod. Toch ervaren kwetsbare mensen, zoals mensen die in armoede leven, dakloos zijn of geen papieren hebben, heel wat barrières. Ik probeer die te overbruggen”, vertelt ze.

“Mensen hebben weinig kennis over het aanbod. Ze weten vaak niet wat kan. Of ze weten niet hoe ze een afspraak kunnen maken. Soms is hun administratie niet in orde, hebben ze nog geen huisarts of zijn ze niet aangesloten bij een ziekenfonds. Of ze willen wel naar de tandarts, maar vinden er geen die geconventioneerd is en waar ze meteen een afspraak kunnen krijgen.”

Financiële kopzorgen

Zhor en haar collega’s proberen mensen de weg te wijzen. Ze bellen meteen naar een tandarts of psycholoog voor een afspraak. Of gaan een eerste keer mee naar een nieuwe huisarts, één die de taal spreekt van de cliënt. “Soms is het contact kort, gewoon een eenmalige doorverwijzing. Maar iemand met meerdere problemen, volgen we langer op”, aldus Zhor Boulaich Kasmi.

Ook financiële kopzorgen verhinderen vaak de toegang tot gezondheidszorg. Daarom bekijken community health workers of cliënten al hun rechten wel uitputten. Dankzij hun directe lijn met de ziekenfondsen, kunnen ze mensen snel naar de diensten maatschappelijk werk doorverwijzen.

De aanpak van community health workers is aanklampend. Maakten ze voor een cliënt bijvoorbeeld een afspraak voor een ingreep, dan bellen ze de dag ervoor om hen eraan te herinneren dat ze nuchter bij de dokter moeten verschijnen en op tijd moeten zijn. Achteraf polsen ze hoe het gegaan is.

Pleintjes

Community health workers werken nauw samen met lokale organisaties die actief zijn in kwetsbare wijken. Maar ze zijn ook aanwezig op plaatsen waar kwetsbare mensen samenkomen. “Ik ben heel actief bij een aantal organisaties in Borgerhout en kom veel op enkele pleintjes in Antwerpen-Noord”, vertelt Zhor Boulaich Kasmi.

‘De vraag ‘Hoe gaat het met je?’ kan al veel in gang zetten.’

Daar stapt ze gewoon op de mensen af. “De vragen ‘Hoe gaat het met je?’ en ‘Hoe was de lockdown?’ kan al veel in gang zetten. Mensen hebben nood om daarover te praten. En zo kan je een gesprek beginnen over hoe ze zich voelen en proberen te weten komen wat ze nodig hebben.” Een grote plus is dat Zhor Boulaich Kasmi, net als veel van haar collega’s, meerdere talen beheerst. Naast Nederlands, spreekt ze ook Frans en Arabisch.

Coronacrisis

Veel mensen hebben ook vragen over het coronavaccin. “We informeren hen over het belang van het vaccin en helpen bij het maken van een afspraak. We hebben goede contacten met het vaccinatiecentrum. Vaak gaan we mee bij de eerste prik. Voor de tweede prik proberen we hen aan de afspraak te herinneren. Achteraf volgen we op met een telefoontje: ‘Hoe gaat het met je? Heb je bijwerkingen?’”

Het is niet toevallig dat dit pilootproject er nu komt, middenin de coronacrisis. “Onderzoek wijst uit dat kwetsbare groepen niet altijd de gepaste zorg vinden. Ze vinden bijvoorbeeld moeilijker de weg naar de eerstelijnszorg of komen te snel terecht op de spoeddiensten. De huidige crisis maakte die drempels extra zichtbaar”, aldus minister Vandenbroucke bij de lancering van het project.

Het project heeft nadrukkelijk als doel om de gezondheidsongelijkheid niet groter te maken en alles in het werk te stellen om de toegang tot de gezondheidszorg voor kwetsbare groepen te verbeteren.

Innovatie

In ons land is de inzet van community health workers misschien nieuw, elders in de wereld is het een beproefde methode om kwetsbare groepen naar de gezondheidszorg toe te leiden. Wereldwijd zijn er volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zo’n 3,3 miljoen community health workers actief. Dit is wellicht een onderschatting, want over veel landen heeft de WHO geen data.

Sociologe Caroline Masquillier (UAntwerpen) monitort het Belgisch project en deed voor haar doctoraat onderzoek naar de rol van community health workers in de strijd tegen hiv/aids in Zuid-Afrika.Ze maakte hier een Vranckx-reportage over die op de site van VRT te bekijken is.

‘Veel innovatie in de gezondheidszorg is tegenwoordig technologisch. De sterkte van community health work is dat het inzet op het menselijke in de zorg.’

“In vrijwel alle lage- en middeninkomenslanden zijn community health workers zeer gangbaar”, aldus Masquillier. “Het zijn landen met vaak grote gezondheidsproblemen, maar een zeer klein gezondheidsbudget. Ze zijn dus gedwongen om innovatief te zijn. We kunnen veel van hen leren.”

“Veel innovatie in de gezondheidszorg is tegenwoordig technologisch. De sterkte van community health work is dat het net inzet op het menselijke in de zorg: een persoonlijke aanpak, tijd nemen voor de patiënt en vertrouwen scheppen. Vaak is het grootste probleem dat zorgverleners geen tijd hebben om mensen te helpen met bijvoorbeeld het aansluiten bij de mutualiteit. Dat los je niet op met nog meer dure en complexe technologie, maar met een menselijke aanpak.”

Dezelfde taal

Health worker, health promotor, village health aide, health advisor… Community health workers zijn in verschillende landen onder verschillende termen gekend en ook hun profiel kan sterk verschillen. Het zijn vaak vrouwen, maar soms ook mannen. Ze kunnen hoog-, maar evenzeer laagopgeleid of zelfs analfabeet zijn.

Toch is er één rode draad: community health workers spreken dezelfde taal als de mensen waarvoor ze zich inzetten. Dat mag je letterlijk nemen, maar vooral figuurlijk: ze zijn afkomstig van de gemeenschappen waar ze werken. “Ze wonen in de buurt waar ze werken en kennen die dus heel goed”, zegt Caroline Masquillier.

‘Ze begrijpen waarom de weg naar de juiste zorg zo moeilijk kan zijn.’

Vaak behoren community health workers zelf tot de kwetsbare doelgroep die ze helpen. “Daardoor begrijpen ze waarom de weg naar de juiste zorg vinden zo moeilijk is. Die ervaringskennis, samen met menselijke kwaliteiten, zoals communicatieskills en vertrouwen kunnen opbouwen, zijn belangrijk.”

Wetenschappelijk bewezen

Bij de Belgische community health workers is er een grote mix aan profielen. Er zitten enkele hoogopgeleide mensen bij, maar evenzeer mensen zonder diploma met veel ervaring als vrijwilliger. Alles moest heel snel gaan. In januari keurde de ministerraad het project goed, eind april kregen de aangeworven hulpverleners een korte opleiding en begin mei werden ze al het veld ingestuurd.

In sommige landen worden community health workers specifiek op één thema ingezet, zoals de opvolging van mensen met hiv/aids of moeder-kindgezondheid. “Elk programma vult het takenpakket wat anders in”, zegt Caroline Masquillier. “Steeds meer kiezen landen voor community health workers die van meerdere markten thuis zijn. Ze kunnen mensen bijstaan rond een breed scala aan ziekten en doen ook aan preventieve gezondheidszorg.”

Het voordeel is dat mensen geen drie community health workers over de vloer krijgen, met elk hun eigen specialisatie. “Brazilië is daar een goed voorbeeld van. Daar bereiken community health workers zo’n 100 miljoen mensen. De postieve gezondheidsuitkomsten van hun werk zijn wetenschappelijk bewezen”, weet Caroline Masquillier.

Holistisch

De Bengaalse beweging voor volksgezondheid Gonoshasthaya Kendra (GK), een partner van de ngo WSM, startte begin jaren 1970 met community health workers. De gezondheidsorganisatie, opgericht door progressieve dokters, baat tot in de verste uithoeken van Bangladesh kleine gezondheidscentra en ziekenhuizen uit.

“Er zijn in Bangladesh niet genoeg artsen om iedereen die een kleine medische vraag heeft te zien”, vertelt directeur en dokter Manzur Kadir Ahmed via Zoom. “Daarom gaven we vrouwen uit de dorpen een korte training zodat ze de brug konden vormen tussen medische professionals en de mensen op het platteland.” Ze informeerden mensen over vaccinaties en deden preventieve onderzoeken bij zwangere vrouwen. Was er medische interventie nodig, dan namen ze mensen mee naar een kliniek.

‘De overheid zag dat het model werkte.’

“De overheid zag dit dit model werkte en begon zelf community health workers aan te werven. Zij zijn meestal gespecialiseerd in één taak, zoals gezinsplanning of de controle van tbc, terwijl wij altijd holistisch zijn blijven werken”, zegt dokter Kadir. Vandaag werken er voor zijn organisatie 1.200 community health workers. Het zijn nog steeds vooral vrouwen. Maar in tegenstelling tot in het begin, hebben zij nu wel een stevige opleiding achter de kiezen.

Studenten in armoede

Jaarlijks rekruteert de organisatie zo’n tachtig studenten voor een traject dat vijf jaar duurt. “De eerste drie jaar worden ze opgeleid in verschillende disciplines: basis medische kennis, anatomie, fysiologie, farmacologie. Maar ze krijgen ook training in gezondheidseducatie, communicatie en vaccinatie. Ze doen stages in de gezondheidscentra en op het terrein.”

‘Elke community health worker is verantwoordelijk voor zo’n vijf- tot zesduizend mensen.’

Naarmate de opleiding vordert, kiezen studenten een specialisatie zoals vroedkunde, inleiding tot de pathologie of radiologie. “Omdat de meeste studenten in armoede leven, geven we hen tijdens de opleiding een toelage. Na drie jaar basisopleiding volgt een voltijds stage van twee jaar. Dan ontvangen ze een volledig salaris. De meesten blijven daarna voor ons werken.”

Aan elk gezondheidscentrum of hospitaal van Gonoshasthaya Kendra zijn een achttal community health workers verbonden. Elk zijn ze verantwoordelijk voor zo’n vijf- tot zesduizend mensen. Ze gaan alleen op pad, maar kunnen rekenen op hun supervisor en collega’s voor ondersteuning.

Uniek stapje voor

Dokter Kadir gelooft sterk in community health workers. “Door hun achtergrond hebben ze een uniek stapje voor op andere gezondheidswerkers. Ze worden aanvaard door de gemeenschap. Verbinding maken met mensen is ongelooflijk belangrijk. Tot bij hen thuis gaan, tijd nemen voor een gesprek, vertrouwen winnen: het zijn de succesfactoren.”

Lima Khatun kan dit bevestigen. Zij is al zes jaar bij Gonoshasthaya Kendra actief als community health worker. “Toen ik enkele preventieve onderzoeken deed bij een zwangere vrouw, leerde ik een oudere man van dezelfde familie kennen. Ik ben er een of twee keer per maand blijven langsgaan. Ik verzorgde onder meer zijn nagels. Toen ik eens een bezoekje had overgeslagen, was hij overal gaan rondvragen waar ik bleef. Zo merk je dat je toch een band opbouwt met de mensen en een verschil maakt in hun leven.”

‘Dorpsbewoners hebben vaak het gevoel dat hoger opgeleide mensen uit de hoogte doen. Door hen hoffelijk en met eenvoudige woorden aan te spreken, toon je respect.’

Volgens Babli Akhter, collega van Lima, kan je maar vertrouwen winnen als je mensen respectvol benadert. “Dorpsbewoners hebben vaak het gevoel dat hoger opgeleide mensen uit de hoogte doen. Door hen hoffelijk en met eenvoudige woorden aan te spreken, toon je respect. Begin met lichte, maar oprechte conversaties. Vraag bijvoorbeeld hoe het gaat. Zo kan je mensen leren kennen, hun vertrouwen winnen en polsen naar problemen.”

Aanzien

Maar ook hun verwezenlijkingen, verhogen het aanzien van community health workers. Succesverhalen doen al snel de ronde. “In een bepaald dorp ben ik heel geliefd door enkele oudere mensen”, vertelt Babli Akhter. “Toen een oudere, arme man een probleem had, stond hij plots aan mijn kantoor in de kliniek. Ik kende hem niet maar anderen hadden hem gezegd dat ik hem zou helpen. Dat heb ik dan uiteraard gedaan.”

‘Succesverhalen doen al snel de ronde.’

De keerzijde van die medaille is dat minder goede ervaringen evenzeer sporen nalaten. Lima Khatun maakte dit al mee. Bij een zwangere vrouw traden complicaties op. Op haar aanraden ging de vrouw naar de kliniek. “Maar toch liep het mis. De baby overleefde het niet. Ook al was dat niet mijn fout, ik was kop van jut. De familie was heel boos. Stap voor stap moet je dan de relatie terug proberen herstellen.”

Geen nine-to-five job

Een goede community health worker doet de job met overgave, zegt Babli Akhter. “De zorgzame houding moet erin gebakken zijn. Het mag niet iets geforceerd zijn. Eigenlijk moet je het niet zien als een nine-to-five job, maar als een dienst die je doet uit menslievendheid.”

Zo vertelt ze over een zwangere vrouw die in de steek gelaten was door haar echtgenoot. Ze bleef tijdens en na de bevalling in de kliniek aan haar zijde. Na haar ontslag uit het ziekenhuis, zorgde ze ervoor dat de vrouw en haar baby bij familie terechtkonden. Ook vandaag nog heeft ze regelmatig contact met hen.

Situatie verandert

Dokter Kadir kijkt alvast vooruit. “De situatie in Bangladesh verandert. Vroeger was er veel nood aan primaire gezondheidszorg en gezondheidseducatie. Vandaag hebben mensen op het platteland al meer kennis over bijvoorbeeld vaccins. Ouders melden hun kinderen zelf aan in het ziekenhuis, terwijl we hen vroeger moesten motiveren en ter plaatse langsgingen om vaccins toe te dienen.”

‘De bevolking in Bangladesh wordt ouder.’

“Tegelijk wordt de bevolking ouder en proberen we op de zorgnoden van oudere mensen in te spelen. Daarom trainen we onze community health workers nu in basis-kinesitherapie en verzorgingstaken. We screenen ook steeds meer op niet-overdraagbare aandoeningen zoals kanker, diabetes en hoge bloeddruk.”

Nood is hoog

In België loopt het project met communty health workers in principe tot het einde van dit jaar. Zhor Boulaich Kasmi zou het jammer vinden als het niet verlengd wordt. “Ook al zijn we nog maar pas begonnen, onze agenda’s zitten bomvol. Er zijn heel veel mensen met heel veel vragen. En we zien mensen die langere begeleiding nodig hebben.”

‘Ook al zijn we nog maar pas begonnen, onze agenda’s zitten bomvol.’

“De nood is hoog, dat voelen we op het terrein. De coronacrisis heeft het aantal kwetsbare groepen alleen maar vergroot. Die mensen begeleiden, dat willen we. We willen hen sterk maken, vanbinnen en vanbuiten.”

Die persoonlijke begeleiding helpt, daar is ze van overtuigd. “Je merkt dat mensen in het eerste gesprek nog met frustraties zitten. Maar eens je bepaalde dingen hebt opgelost, zie je een glimlach verschijnen op hun gezicht. Ze vertrouwen je. En ze zijn gemotiveerd om verder hun gezondheid in handen te nemen en dat is mooi.”