Moeten sociale professionals gastvrij zijn?

Peter Venmans: “Gastvrijheid gaat over het ontvangen van mensen in jouw eigen sfeer. De kern is een unieke ontmoeting: de relatie tussen de gastheer of gastvrouw en de gast.”We gebruiken hier verder genderneutraal het begrip ‘gastheer’.

‘Gastvrijheid moet een betekenis krijgen in het dagelijks verkeer tussen mensen.’

“Gastvrijheid is een relatie. Je kan het fenomeen van gastvrijheid dus niet beperken tot de plichten van de gastheer. Of een ontmoeting slaagt, hangt af van de bereidheid van beide partijen.”

“Gastvrijheid is inderdaad ook een deugd. De traditionele gastvrijheid is puur en onvoorwaardelijk. Volgens de christelijke traditie ben je dan een ‘goed’ mens.”

“Bij dat moraliseren horen kanttekeningen. Oproepen tot meer gastvrijheid kan aflopen met een sisser. Het leidt gauw tot vormen van ‘deugdpronken’, zoals bekende filmsterren die oproepen om vreemdelingen gastvrij te ontvangen, maar zelf liefst de deur dicht houden.”

“We mogen de ethische dimensie van gastvrijheid niet opblazen door voortdurend bezig te zijn met de vraag ‘Ben ik wel een goed mens?’. Ethiek is gebaseerd op ‘ethos’, onze spontane manier van omgaan met elkaar. Gastvrijheid moet vooral een betekenis krijgen in het dagelijkse verkeer tussen mensen.”

“Mijn realiteitszin zegt dat je de lat dan heel hoog legt. Ben je gastvrij, dan laat je de ander puur en onvoorwaardelijk binnen in jouw eigen sfeer. Kan je dat van sociale professionals verwachten?”

“Sociale professionals werken eerder in de sfeer van hospitality. Dat geeft een meer liberale en zelfs commerciële invulling aan gastvrijheid. Er wordt betaald, al dan niet rechtstreeks door de cliënt, en in ruil daarvoor wordt een dienst geleverd. In die context ontwikkelen sociale professionals relaties met hun cliënten.”

“De traditionele en onvoorwaardelijke invulling van gastvrijheid heeft inderdaad plaats gemaakt voor hospitalisering. Naastenliefde werd uitbesteed en geïnstitutionaliseerd in hospitalen en gasthuizen, woorden die hun wortels hebben in gastvrijheid.”

Lees ook

Hoezo? Cliënt?

“Die ontwikkeling kan je betreuren. Toch hoeft dat geen drama te zijn: hospitality is een moderne vorm van gastvrijheid. De persoonlijke relatie blijft belangrijk, maar daar komt een transactionele relatie bovenop. De gastheer is een professional die zijn rol speelt. De gast wordt een klant, die zelfs verhaal kan halen als hij niet tevreden is over de dienst van die professional.”

“Dat is iets anders dan de spontane gastvrijheid in een vriendschapsrelatie of in een ontmoeting die gewoon gezellig is. Daar heb je ook een gastheer en een gast, maar hun relatie ontwikkelt zich niet in een professionele context.”

“De essentie van sociaal werk blijft menselijk contact, de relatie met de hulpbehoevende. Dat begint met een ontmoeting die soms wel lastig kan zijn maar altijd toch een beetje spannend is. Het is een rollenspel met een gast en een gastheer, een dienstverlener en een klant. Met dat rollenspel is niks mis: als dienstverlener-gastheer kan je best nog enkele deugden beoefenen, discretie bijvoorbeeld.”

“Gaat het over relaties tussen mensen, dan duiken machtsverhoudingen op. De ethiek van gastvrijheid spoort sociale professionals aan om zich bewust te zijn van de machtsongelijkheid die ingebakken zit in hun job.”

‘Het statuut van gast is ongemakkelijk en daarom bij voorkeur tijdelijk.’

“Die ongelijkheid kan voor spanningen zorgen tussen gast en gastheer. Je cliënt kan je bijvoorbeeld zien als vertegenwoordiger van de vijandige overheid. Vandaar zijn wantrouwen tegenover jou. Vertrouwen winnen zal heel langzaam gaan.”

“In de praktijk zit de gastheer in een meer comfortabele positie. Als gast kan je tijdelijk genieten van een aantal voorrechten, maar je blijft altijd een vreemdeling die moeten hopen dat de ander de deur open zet.”

“Het statuut van gast is dus ongemakkelijk en daarom bij voorkeur tijdelijk. Eindeloos in de gast-positie blijven zitten, is niet menswaardig. Uiteindelijk moet je kunnen terugkeren naar een thuis of een gemeenschap waar je deel van uitmaakt. Ook in het sociaal werk kan je hulpzoekende mensen niet blijvend vastzetten in die ongemakkelijke positie als gast, hoe gastvrij je ook probeert te zijn.”

“Idealiter is die ruimte een vrijplaats waar de gastheer en de gast zich vrij kunnen bewegen. Het creëren van een gastvrije sfeer is heel belangrijk. Die sfeer heb je niet in een kil ziekenhuis, waardoor de gast zich daar eerder patiënt zal voelen. Gasten ontvangen doe je meestal in een huiskamer. Gastvrijheid beoefenen, is dus ook doordacht werken aan die ruimte.”

“Zij tonen dat de rollen tussen gast en gastheer inwisselbaar zijn. Een hulpverlener die werkt in de leefwereld van zijn gasten, is te gast in het leven van de hulpvrager. Als je bij mensen thuis komt, zit je onvermijdelijk in een meer nederige situatie. Het maakt de hulpverlener ook kwetsbaar, want dat huisbezoek is vaak ongemakkelijk. Zeker wanneer je niet uitgenodigd werd door de cliënt.”

‘Gastvrijheid is ook een politieke kwestie.’

“Als je in de thuissituatie, in de eigen leefwereld van mensen komt, moet je consequent in de rol van gast kruipen. Je schikt je naar de gewoontes van het huis, je neemt de macht niet over, je respecteert de privacy, je stelt je luisterend op. Dat is een soort passiviteit die in sociaal werk nodig is en die ingaat tegen de drang om dingen te regelen, te veranderen, op te lossen.”

“Gastvrijheid gaat niet alleen over relaties tussen individuele mensen. Mensen kunnen zich organiseren in verenigingen die een soort welkomcultuur hebben: wie zich aandient, wordt hartelijk ontvangen. In de zorg bestaat er bijvoorbeeld een ‘hospiscore’, die de gastvrijheid en de draagkracht van een buurt uitdrukt voor mensen met een verhoogde kwetsbaarheid of ondersteuningsnood.”

“Ook de overheid kan zo’n welkomcultuur installeren. Denk maar aan ‘Wir schaffen das’ van gewezen Duits bondskanselier Angela Merkel. Maar de manier waarop grote groepen met elkaar omgaan en de organisatie van het collectieve leven zijn vooral politieke kwesties. Daarbij komen thema’s aan de orde zoals grenzen, natiestaten, burgerschap, staatloosheid, kolonialisme en bezoek- en asielrecht.”

“Onderdak verschaffen aan ‘illegalen’ is een ethische keuze voor gastvrijheid, maar komt juridisch neer op burgerlijke ongehoorzaamheid. Die spanning kan ook voor sociale professionals een opstap zijn naar politiek handelen. Dat politieke debat gaat echter niet alleen over de ethiek van gastvrijheid maar in de eerste plaats over hoe we het menselijke verkeer organiseren.”

Lees ook

Manifest voor open grenzen: ‘De ene gelukszoeker is duidelijk de andere niet’

“Dan bots je onvermijdelijk op grenzen. In zijn tijd waarschuwde de Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau: ‘Overal waar vreemdelingen zeldzaam zijn, zijn ze welkom. Niets maakt ons gastvrijer dan wanneer we het niet hoeven te zijn. Het is de toeloop van gasten die onze gastvrijheid vernietigt.’”

“Gastvrijheid is altijd een tijdelijke status. Zodra je je ergens vestigt, ben je geen gast meer maar maak je volwaardig deel uit van een gemeenschap. En daarvoor zijn er politieke regels, die elke staat soeverein bepaalt. Dat geldt ook voor het recht op asiel. Dat is geen zaak van gastvrijheid, wel van rechten die door de politici bepaald zijn.”

“Politiek denker Hannah Arendt ondervond dat aan den lijve. Als Joodse vluchtte ze in 1933 uit nazi-Duitsland naar Frankrijk en later naar de Verenigde Staten, waar ze gastvrij werd ontvangen. Maar zolang ze niet ‘het recht had om rechten te hebben’ ervaarde ze een ‘radicale wereldloosheid’ of ‘het verlies van alles wat je tot mens maakt’.”

“Vluchtelingen zijn staat- en rechteloze paria’s. Humanitaire en gastvrije hulp alleen volstaan niet. Het antwoord op die wereldloosheid kan voor Arendt alleen maar politiek zijn. Maar dat is precies waar vluchtelingen-paria’s zich meestal niet willen aan wagen, uit angst om op te vallen in een maatschappij waar ze hoogstens als gast geduld worden.”

“Zeker, want door alleen maar te moraliseren over gastvrijheid kan het belang van politieke actie ondergesneeuwd geraken. Politiseren kan leiden tot een vorm van gedoogbeleid, zoals het niet-vervolgen van wie humanitaire hulp biedt aan illegalen.”

“Humanitaire gastvrijheidsethiek kan behoorlijk botsen met een ongastvrije politiek. Dan komt de kwaliteit van onze democratie in het vizier: welke ruimte is er om op te komen voor de rechten van alle mensen die hier te gast zijn?”