Sluiting open gevangenis Hoogstraten: ‘Menselijke aanpak mag niet verloren gaan’

Deur dicht

Het Belgische gevangeniswezen kampt met veel problemen, waaronder een hopeloos verouderde infrastructuur. Stap voor stap worden aftandse gebouwen ingeruild voor moderne megagevangenissen zoals in Beveren, Haren of Dendermonde.

‘Open gevangenissen dagen het traditionele beeld van gevangenissen uit.’

Ook in Antwerpen moet in 2030 zo’n splinternieuwe gevangenis operationeel zijn. Een andere moet verdwijnen: de federale regering besloot om een deel van de open gevangenis van Hoogstraten in 2026 te sluiten. In 2030 gaat de deur helemaal dicht. Een nieuwe bestemming is nog niet bekend.

Uitzonderlijk

Daarmee verdwijnt één van de vier open gevangenissen in ons land. De drie andere vind je in Ruiselede, Marneffe en Saint-Hubert. Het Belgische gevangeniswezen omschrijft ze zo: “Er gelden minder strenge veiligheidsmaatregelen. Gedetineerden aanvaarden er vrijwillig het gevangenisregime. Vaak werken de gedetineerden overdag op of buiten het gevangenisterrein.”

Bij het horen van het woord gevangenissen denken we meteen aan hoge muren, prikkeldraad, tralies en eenzame opsluiting. Open gevangenissen dagen dat idee uit. Logisch: het Belgische penitentiaire landschap bestaat voornamelijk uit sterk beveiligde gesloten gevangenissen. Hierdoor verblijven mensen al te vaak in een inrichting met een te hoog beveiligingsniveau. Veel mensen zien daar geen graten in. Better safe than sorry, toch?

Maatwerk

De realiteit is complexer. Onderzoek wijst op het belang om mensen correct toe te wijzen aan een inrichting die bij hen past. Dat lukt niet als je eenzijdig inzet op meer gesloten en hoogbeveiligde gevangenissen.

De dominante inzet op gesloten regimes en hoge beveiligingsniveaus staat ook haaks op één van de belangrijkste strafuitvoeringsdoelen: het re-integreren van mensen in de samenleving. Het is vanzelfsprekend dat een hoogbeveiligd regime re-integratie meer belemmert dan bevordert. Een niet op maat gemaakt verblijf in een veiligheidsregime is vanuit dat oogpunt dus contraproductief. Hier biedt een open regime betere mogelijkheden omdat ze sterker gericht is op re-integratie. En toch sluit binnen enkele jaren zo’n open gevangenis haar poorten.

Groen en oud: een plus?

Nu het nog kan, gingen we op bezoek in Hoogstraten.

Na een hartelijk onthaal wandelen we naar de gevangenisboerderij. We maken kennis met een stier die de naam ‘Gevaarlijk’ kreeg, omdat hij de gevangenisboerderij wel eens op stelten durft te zetten. De aanwezigheid van en zorg voor de dieren illustreert de open aanpak van deze gevangenis. Ook de structuur van het gebouw en de groene omgeving zorgen voor een open en rustige sfeer. Hier geen prikkeldraad of hoge tralies. Metaaldetectoren zijn er amper en je wordt er niet voortdurend gecontroleerd.

‘Hier geen prikkeldraad of hoge tralies.’

Voor mensen die hier verblijven, is dat geen detail. Tijdens het bezoek vertelt een gedetineerde man ons: “Al dat groen en die oude gebouwen vind ik zalig. Sluit mij niet op in zo’n betonnen nieuwbouwbunker.”

Open en toch gesloten

Maar er is een belangrijke kanttekening: het aantal personen wiens celdeuren bijna voortdurend geopend zijn, blijft beperkt. Dat vraagt de nodige toelichting. De gevangenis van Hoogstraten bestaat uit een oud kasteel met enkele aanpalende gebouwen. Het open regime is enkel weggelegd voor wie in het kasteel verblijft. Deze mensen kunnen buiten de gevangenismuren een opleiding volgen of werken. Binnen het kasteel heb je ook de kerngroep: mensen die op regelmatige basis deelnemen aan activiteiten of vrijwilligerswerk buiten de muren. De kerngroep ervaart nog een bijkomende openheid: hun celdeuren zijn nog minder vaak op slot.

Dat open regime geldt niet voor wie in de aanpalende gebouwen verblijft. Hier staat de blik veel minder gericht op de wereld buiten de muren van de gevangenis. Dat heeft impact. Hoewel ook hier de beveiliging beperkt is, vertellen mensen die in de aanpalende gebouwen verblijven ons dat het een obstakel is om de gevangenis écht als open te ervaren.

Contact met de buitenwereld

Wie zijn straf uitzit in het kasteel, kan actief toewerken naar vrijheden en steeds meer contact leggen met de buitenwereld. Bijvoorbeeld deelname aan de lokale voetbalcompetitie toont dat dit vaak tweerichtingsverkeer is:  ook de lokale gemeenschap doet inspanningen om contact te leggen met wie in de gevangenis verblijft.

‘De open gevangenis van Hoogstraten is geen detentiehuis.’

Ook werken of een opleiding volgen, kan buitenshuis. Mensen gaan overdag bijvoorbeeld naar een opleidingscentrum om stellingbouwer of dakwerker te worden. In combinatie met het activiteitenaanbod binnen de muren, kan een behoorlijk druk programma samengesteld worden. Of zoals een ijverig man het ons zelf vertelt: “De ene dag vind je me in de schrijnwerkerij, de andere dag in de drukkerij of boerderij. Dat is fysiek werk, maar dan zit je niet opgesloten in je cel. In andere gevangenissen heb je veel minder kans om te gaan werken. Als je al werk hebt, ben je twee uurtjes buiten per dag. Voor de rest zitten mensen er op hun cel.”

Grotere schaal

Als alternatief voor de grote en hoogbeveiligde gevangenis, wordt het kleinschalige detentiehuis naar voren geschoven. “Is de open gevangenis van Hoogstraten zo’n detentiehuis?”, is een vraag die vaak rijst.

Lees ook

‘Revolutie naar humaner detentiebeleid moet vandaag ingezet worden’

Het antwoord is: nee. In België omschrijven we een detentiehuis als kleinschalig, in de buurt verankerd en op maat van de noden van mensen die er gedetineerd zijn. De open gevangenis van Hoogstraten is geen detentiehuis omdat men vanwege de grotere schaal niet voor iedere gedetineerde persoon op maat kan werken. Een meer open regime staat dus niet noodzakelijk gelijk aan een detentiehuis. Net zoals ook een detentiehuis niet noodzakelijk gelijk staat aan openheid.

Op bezoek in Tsjechië

Voor een open, kleinschalige detentie-infrastructuur met individuele aanpak kijken we naar een voorbeeld in Tsjechië: de open gevangenis van Jiřice.

Heeft deze gevangenis de wind in de zeilen of zijn ook haar laatste dagen geteld? Deze gevangenis opende in 2017 als proefproject en eerste en enige open inrichting van het land. De instelling moest een oplossing bieden voor de hoge recidivecijfers in Tsjechië: veel mensen werden na een gevangenisstraf opnieuw veroordeeld voor strafbare feiten. Door te sleutelen aan het gesloten DNA van een klassieke gevangenis, hoopte men recidive te beperken en meer gelijkaardige inrichtingen te openen.

Verschillende huizen

Jiřice huisvest gedetineerde mannen die in een eerder stadium van hun detentietraject in een gesloten gevangenis met een laag beveiligingsregime zaten. Er verblijven dertig mensen, verspreid over verschillende huizen. Die huizen zien er helemaal anders uit dan klassieke gevangenissen. In elk huis wordt een keuken, badkamer en leefruimte gedeeld. Het onderhoud van het huis en de tuin en de verzorging van de dieren zijn de verantwoordelijkheid van de bewoners.

‘Bewoners zijn verplicht om een begeleidingsprogramma te volgen.’

Bewoners en begeleiders doen veel samen: documenten invullen, huisvesting zoeken of een afspraak bij de dokter inplannen. Bewoners zijn verplicht om een begeleidingsprogramma te volgen waarin ze actief aan hun problemen werken. Die begeleiding gebeurt niet alleen in gesprekslokalen, maar bijvoorbeeld ook tijdens de verzorging van de dieren. Dit laat toe diepgaande gesprekken te voeren van mens tot mens en de hiërarchische relatie tussen begeleider en zorgbehoevende terug te schroeven.

Ook het werken met blindengeleidehonden maakt deel uit van dit programma. Zo leren bewoners de honden sociale competenties aan. Zodra de dieren één jaar oud zijn, wenkt het afscheid en gaan ze naar de hondenschool. Bovendien connecteert dit de leefwereld van mensen in detentie met die van mensen met een visuele beperking.

Kansen tot opleiding en werk

Net als in Hoogstraten legt ook deze Tsjechische gevangenis een sterke focus op opleiding en werk. Bewoners worden begeleid om actief te werken, binnen of buiten de inrichting. Sommigen doen daarnaast vrijwilligerswerk in de nabijgelegen gemeente, zoals het onderhoud van de beplanting en het onderhoud van publieke ruimtes.

‘In de open gevangenis van Jiřice kan iedereen aan het werk.’

In Tsjechische gevangenissen betalen mensen voor hun verblijf. Een belangrijk deel van het salaris gaat naar die verblijfskost. In gesloten gevangenissen is er geen of onvoldoende werk, waardoor men al snel schulden opbouwt. In de open gevangenis van Jiřice kan iedereen aan het werk, waardoor facturen betaald en schulden vermeden worden.

Bekroonde gevangenis

Vele plussen dus. In 2022 werd Jiřice dan ook genomineerd voor de ‘Prison Achievement Award 2022’, uitgereikt door Europris. Die prijs bekroont inspirerende ontwikkelingen in het Europese gevangenislandschap.

Het succes van deze open en kleinschalige inrichting, wordt in Europa steeds meer erkend. In de nabije toekomst zullen nog twee gelijkaardige gevangenisprojecten opstarten in Tsjechië.

Weerstand tegen open regimes

Opvallend is dat Tsjechië kiest voor meer open gevangenisregimes terwijl België ze sluit. Vanwaar dat verschil? Een risicoschuwe samenleving kiest voor meer gesloten inrichtingen. Wordt er gesproken over het belang van re-integratie, dan reageert de brede samenleving positief zolang dergelijke initiatieven niet in de eigen achtertuin plaatsvinden.

‘Opvallend is dat Tsjechië kiest voor meer open gevangenisregimes terwijl België ze sluit.’

Ook in Jiřice was die weerstand vanuit de buurt er initieel. Gesprekken met de gemeente, een rondleiding in de inrichting en het vrijwilligerswerk droegen uiteindelijk bij aan bewustwording over het belang van dergelijke inrichtingen en het winnen van vertrouwen in mensen.

Nu de instelling een aantal jaar in de buurt aanwezig is, duiken er heel wat positieve verhalen op. Zo reageerde de omgeving erg enthousiast op de hulp die inwoners van Jiřice boden om het nabijgelegen dorp proper te houden.

Te soft?

Een andere bron van weerstand tegen open gevangenissen is het idee dat ze te weinig zouden bestraffen. Noors onderzoek nuanceert dat. Er wordt in open regimes meestal verwacht dat men actief deelneemt aan het dagprogramma via werk of onderwijs, dat men werk maakt van re-integratie en opnieuw een plaats inneemt in de maatschappij. Dit contrasteert sterk met de eerder passieve houding die men kan of moet aannemen in gesloten regimes.

‘Het leven in een open gevangenis kan mentaal zwaar zijn.’

Datzelfde Scandinavisch onderzoek toont ook dat het leven in een open gevangenis mentaal zwaar kan zijn. Je komt er voortdurend in contact met de buitenwereld maar moet je ook snel weer kunnen aanpassen aan de regels en voorwaarden van de gevangenis. Men ervaart hierdoor verwarring, angst en ambiguïteit. Dit leidt tot een vorm van psychisch lijden die door sommigen als zwaarder wordt omschreven dan ervaringen in gesloten inrichtingen.

Depressieve gevoelens

Ook in Belgische open gevangenissen worden deze moeilijkheden ervaren. In Hoogstraten drukt een gedetineerde man dat kort en krachtig uit: “Nu heb ik veel meer depressieve gevoelens. Telkens je de gevangenis verlaat, proef je ook de vrijheid. Telkens de poort vervolgens opnieuw op slot gaat, komt dat hard aan.”

Lees ook

‘Ook voor wie zware misdrijven pleegde, is er plaats in het detentiehuis’

Een andere man vult aan: “Het is mentaal veel zwaarder dan het normale gevangenisregime. Je kan die bubbel veel moeilijker behouden omdat je terug voeling hebt met de buitenwereld. Dat maakt het mentaal tien keer zwaarder. Maar ge voelt u wel efkes normaal.”

De getuigenissen tonen dat het hier wel degelijk gaat om een indringende vorm van vrijheidsstraf, maar binnen de grenzen van wat menselijk is. Of zoals een gedetineerde man dat zelf zegt: “Vrijheidsberoving is op zich al een grote straf. Je kan mensen nog harder straffen door het zo onaangenaam mogelijk te maken. Dat is niet nodig.”

Nood aan meer open regimes

In België worden mensen vooral opgesloten in gesloten regimes. Een te grote risicoaversie leidt tot een eenzijdig aanbod van hoogbeveiligde inrichtingen. Meer differentiatie is absoluut noodzakelijk. In het detentielandschap blijven open regimes belangrijk. De aangekondigde sluiting van de open gevangenis van Hoogstraten baart ons dan ook zorgen.

‘De aangekondigde sluiting van de open gevangenis van Hoogstraten baart ons zorgen.’

We willen met dit stuk ingaan tegen het buikgevoel dat gesloten inrichtingen veiliger zouden zijn voor de samenleving. Die inrichtingen belemmeren het re-integratieproces vaker en zorgen ook voor schadelijke detentietijd.

De open en meer humane benadering die men in de open gevangenis van Hoogstraten ervaart, is te waardevol om verloren te laten gaan. Misschien is het een idee om voor een deel van de inrichting van Hoogstraten toch open te houden voor een kleiner aantal personen. Zo kunnen de ideologie en werkingsprincipes die men in het open regime uitrolde, verdergezet worden. En komen we dicht in de buurt van het succesvolle open en kleinschalige detentiehuis van Jiřice.