‘Geëngageerde sociaal werkers zijn niets zonder geëngageerde organisaties’

Sociaal werkers functioneren niet geïsoleerd

De laatste jaren is er meer aandacht voor het beroep van sociaal werkers. Het Vlaams platform Sterk Sociaal Werk formuleerde vijf belangrijke krachtlijnen voor dit mensenrechtenberoep: nabijheid, procesmatig, politiserend, generalistisch en verbindend werken.

‘We moeten organisaties dringend een plek geven in het debat over sterk sociaal werk.’

De internationale definitie van het sociaal werk noemt mensenrechten, samen met sociale rechtvaardigheid, collectieve verantwoordelijkheid en duurzaamheid, centrale principes van het sociaal werk.

Belangrijk is de ruimte die sociale professionals krijgen en nemen om wetten, regels, protocollen en contexten te interpreteren en hier professioneel naar te handelen. Die ‘discretionaire ruimte’ van  individuele professionals is niet oneindig, ook al wordt dit vaak wel verondersteld. Integendeel, de discretionaire ruimte en wat sociaal werkers ermee doen, wordt gevoed en geïnspireerd door de organisatie waar ze werken.

Daarom moeten we dringend die organisaties en hun directies een plek geven in het debat over sterk sociaal werk. Het zijn zij die afbakenen binnen welke lijntjes hun medewerkers kunnen kleuren.

Positie kiezen

Sociaal werkers staan aan de kant van mensen in een maatschappelijk kwetsbare leefsituatie. Ze kiezen positie. Van daaruit interpreteren ze of mensen hun rechten worden geschonden.

Maar in de huidige politieke context, waar vermaatschappelijking, marktwerking en activering naar voor worden geschoven als goed sociaal beleid, is het quasi onmogelijk om als individuele sociaal werker positie te kiezen.Claessens, D. (2018), ‘Mensenrechten uithollen is historische trendbreuk’, Sociaal.Net, 26 februari 2018.

Onrechtvaardige situaties zichtbaar en publiek maken is daarom niet enkel de verantwoordelijkheid van een individuele sociaal werker. Het is aan sociaalwerkorganisaties om de juiste randvoorwaarden te creëren voor autonome en kritische professionals. Ze omkaderen sociaal werkers en geven hen de ruimte om kant te kiezen. Enkel dan kan je als sterk sociaal werk zorgen voor structurele verandering.

Dit vereist een management dat niet klassiek, verticaal en hiërarchisch werkt, maar eerder horizontaal met aandacht voor reflectie, intervisie, supervisie en autonomie van de professionals.

Nood aan visionair en strijdbaar leiderschap

Maar het gaat om meer dan enkel randvoorwaarden scheppen.

Sociaalwerkorganisaties zijn zelf ook een volwaardige speler in het sociaal beleid. Ze moeten dus standpunt innemen. Dat kan door politiek en strategisch richting te geven aan hun medewerkers. Door maatschappelijke analyses te maken en de context waarin hun organisatie opereert in te schatten. Door systeemverandering te verbeelden. En door structurele oplossingen naar voor te schuiven.

‘Sociaalwerkorganisaties zijn een volwaardige speler in het sociaal beleid. Dat maakt de nood aan visionair leiderschap vandaag enorm groot.’

Belangrijk is dat sociaalwerkorganisaties zich als collectief positioneren, hun eigen discretionaire ruimte innemen en deze mee vorm geven. Het is aan directies om sociaal werkers te stimuleren om structureel en analytisch na te denken over hun job en de samenleving. Het maakt de nood aan visionair en strijdbaar leiderschap vandaag de dag enorm groot.

Standpunt innemen

Sterk sociaal werk is normatief. Het daagt de maatschappelijke situatie uit en stelt heersende machtsverhoudingen in vraag. Om structurele oplossingen voor armoede en ongelijkheid te bekomen, is politiseren een belangrijke opdracht voor sociaal werkers.

Lees ook

‘Nabijheid is de motor van politiserend werken’

Alleen lijkt het soms alsof men liever een politiserende professional heeft dan een politiserende organisatie. Het individualiseren van politiserend werken werkt depolitiserend. Nochtans hebben middenveldorganisaties in Vlaanderen altijd een sterke politiserende rol opgenomen. Velen doen dat nog steeds.Oosterlynck, S., e.a.(2022), ‘Politiseren in een democratie in verandering’, in Boone, K. e.a. (red.), ‘Publiek gaan! Politiserend handelen in het sociaal werk’, Garant, Antwerpen.

Het zijn directies en leidinggevenden die beslissen om met hun organisatie sterker in te zetten op politiserend werken en om collectieve en structurele veranderingen te bepleiten. Nu politici en beleidsmakers alsmaar sturender worden, is de positie en strategie die een directie kiest essentieel. Meer dan ooit hebben zij de verantwoordelijkheid om op te komen voor mensenrechten.

Luis in de pels

Dit is voor sociaalwerkorganisaties geen gemakkelijk positie. Doordat het primaat van de politiek oprukt, worden organisaties met een standpunt al te vaak weggezet als deloyaal aan het democratisch verkozen bestuur.

‘Organisaties met een standpunt worden al te vaak weggezet als deloyaal.’

Veel politici zien sociaalwerkorganisaties nog louter als uitvoerders van het beleid. Ze worden niet geacht zich te mengen in het politieke debat. Onderzoek toont echter aan dat organisaties in staat zijn om beleidstendensen die haaks staan op hun opdracht te counteren en van antwoord te voorzien, bijvoorbeeld rond marktwerking en het invoeren van prestatiemetingen.

Natuurlijk spelen sociaal werkers hier een belangrijke rol. Maar het geheel is meer dan de som van de delen. Organisaties herbergen expertise, kapitaliseren ervaring en netwerken, waardoor ze hulpbronnen mobiliseren en macht opbouwen. Sociaalwerkorganisaties hebben als geen ander kennis van sociale problemen en mogelijke oplossingen. Als zij gefundeerde kritiek op het beleid geven, heeft dit als doel de kwaliteit van het beleid te verbeteren zodat de rechten van mensen in een kwetsbare positie gegarandeerd zijn.

Om het debat niet te moeten voeren, krijgen organisaties die hun nek uitsteken veel te snel labels als extreem-links of populistisch opgeplakt. Dat is jammer, want meestal zijn hun opmerkingen en voorstellen goed onderzocht, onderbouwd en opgesteld samen met mensen in een maatschappelijk kwetsbare positie.

Beheren is niet het doel

Deze politieke context is niet ongevaarlijk voor het sociaal werk. De kans bestaat dat het beroep geruisloos wordt weggetrokken van de eigen missie. Dat sociaal werk louter uitvoerder in plaats van uitdenker van sociaal beleid wordt.

‘De strijd tegen ongelijkheid is het doel, niet het voortbestaan van de eigen organisatie.’

Net daarom is de verantwoordelijkheid van directie en leidinggevenden vandaag immens. Zij moeten voor ogen houden dat in de strijd tegen ongelijkheid het beheer en voortbestaan van de eigen organisatie niet het doel is.

Organisaties zijn een instrument om een doel te bereiken. Ze bundelen de belangen van mensen in een maatschappelijk kwetsbare positie en bouwen macht op in het speelveld tussen individu, markt en overheid.

In die rol zijn er voldoende zorgwekkende maatschappelijke tendensen die hen aanmanen om publiek standpunt in te nemen, en met de eigen organisatie te tonen dat het anders kan. We noemen er twee: het voortschrijdend marktdenken en de strijd voor inclusie en diversiteit.

Marktdenken

De overheid schuift steeds meer verantwoordelijkheid door naar de individuele burger en de markt. We zien dit in de ouderenzorg, de kinderopvang, bij de begeleiding op de arbeidsmarkt, in de sociale huisvesting… Het gebeurt ook steeds meer in de sociale dienstverlening, waardoor grondrechten van individuele burgers onder druk staan.

‘Het marktdenken verzwakt de positie van kwetsbare mensen.’

Het marktdenken verzwakt de positie van kwetsbare mensen. Sociale rechten worden afgebouwd: het aanbod vermindert, terwijl de noden en uitdagingen alleen maar groter worden. Zeker op de eerste lijn zien we dit gebeuren. Denk aan de toenemende digitalisering, de afbouw van het open aanbod en hoe steeds meer hulp enkel op afspraak kan. Deze gecreëerde schaarste zet mensen tegen elkaar op.

De voorbije decennia zijn sociaalwerkorganisaties steeds meer opgeschoven richting markt. Sommigen doen dit bewust en noemen zich sociale ondernemers. Anderen volgen noodgedwongen en tekenen in op opdrachten of aanbestedingen om hun job te kunnen doen. De nadruk komt te liggen op financiële efficiëntie.

Deze vermarkting is een gevaarlijke trend. We schuiven in alle stilte op richting een neoliberaal sociaal beleid. Daardoor staan we niet langer schouder aan schouder met mensen in een maatschappelijk kwetsbare positie. Het vermindert de impact van sociaal werk. Ook hier kunnen organisaties en management bepalend zijn door bewust te beslissen om de marktlogica ondergeschikt te maken aan de sociale en politiserende rol van de werking.Raeymaeckers, P. and Cools, P. (2021), ‘Negotiating performance : the strategic responses of associations where people in poverty raise their voice’, in: LeRoux,K. and Wright, N.S., Performance and public value in the ‘hollow state’: assessing government–nonprofit partnerships, Cheltenham, Edward Elgar, p. 102-124.

Zet resoluut in op inclusie en diversiteit

Op vlak van etnisch-culturele diversiteit heeft het middenveld in Vlaanderen, ook het sociaal werk, nog een lange weg te gaan.Laoukili F., Oosterlynck S en Cools P. (2019), ‘Etnisch-culturele diversiteit in het Vlaamse middenveld’, Positiepaper, Universiteit Antwerpen: CSI Flanders, 54 p.

‘Diversiteit stelt de status quo in vraag.’

Voor wie mensenrechten centraal wil stellen en politiserend wil werken, is diversiteit in de organisatie nochtans cruciaal. Het maakt dat de status quo in vraag wordt gesteld, zowel in de eigen organisatie als in de samenleving. Maar diversiteit gaat over meer dan enkel het tellen van burgers of medewerkers met een migratieachtergrond. Het is ook bepalend voor hoe organisaties werken, met welke thema’s ze aan de slag gaan, en waar ze hun nek voor uitsteken.

Uiteraard is een grondhouding van actief pluralisme en divers-sensitief handelen onmisbaar voor kwalitatief sociaal werk. Maar een diversiteitsbeleid gaat verder dan het handelen van sociaal werkers. Het gaat ook over het personeelsbeleid, de samenstelling van de personeelsploeg en over je visie als organisatie op racisme en discriminatie.Elloukmani, S., Raeymaeckers, P. and Oosterlynck, S. (2023), ‘Diversifying the workplace in nonprofit organizations. Perspectives and discourses on ethnic diversity’, Nonprofit management & Leadership, nog niet gepubliceerd.

Ook op dit vlak leggen we te veel de nadruk op die inviduele sociaal werker. Terwijl de sociaalwerkorganisatie en directies net bepalend zijn voor het heersend discours. Net zij moeten resoluut durven inzetten op inclusie en diversiteit.

Coalities sluiten

Sterke sociaalwerkorganisaties staan of vallen met geëngageerde sociaal werkers, die mee zijn met de maatschappelijke uitdagingen, die geloven in de maakbaarheid van de samenleving en die meewerken aan structurele verandering.

‘Sterke sociaalwerkorganisaties staan of vallen met geëngageerde sociaal werkers.’

Maar geëngageerde sociaal werkers zijn niets zonder geëngageerde organisaties, zonder een goede omkadering waarbinnen ze hun politiserende rol kunnen opnemen. Een sterke organisatie moedigt zijn sociaal werkers aan, voedt en ondersteunt het geloof en de kracht van structureel werken. Maar dat gebeurt niet vanzelf. Het is ook de verantwoordelijkheid van directie en het leidinggevend kader.

Lees ook

‘Middenveld moet onbeschaamd politiek zijn'

De uitdagingen en bedreigingen waar we voorstaan, zijn trouwens zo groot dat geen enkele organisatie ze alleen aankan. Coalities sluiten is essentieel. Samen maken organisaties het verschil. Samen is hun impact groter dan de som van de afzonderlijke praktijken.

Dat blijkt ook uit onderzoek. Coalities zijn succesvoller in het beïnvloeden van beleid dan individuele organisaties. Ze hebben vaak intensief en frequent contact met en toegang tot beleidsmakers en hun medewerkers, daardoor zijn ze invloedrijker.Raeymaeckers, P., Opstaele, V. en Laevaert, T. (2022), Publiek gaan! Politiserend handelen in het sociaal werk, in: Boone, K. e.a. [edit.], Coalities als hefboom om te politiseren: APSMO en GSF als case, p. 125-137.De voorbeelden zijn er. Binnen Sociaal Werk Actie Netwerk (SWAN) werken vakbonden en professionals samen. Hart boven hard en de 8 mei-coalitie zijn burgerverenigingen. APSMO en Decenniumdoelen werken met middenveldorganisaties. En er zijn bewegingen voor mensen zonder wettig verblijf waar het sociaal schaduwwerk aan bod komt. Laat ons dus intensiever samenwerken.