Danseres Einat Tuchman: ‘Kunstenaars kom uit je kot!’

Weg uit de bubbel

In het Maison de Quartier Libérateurs in Molenbeek vertelt ze me hoe ze in Brussel meer van de wereld zag dan tijdens internationale tournees. “Binnen de kunstwereld heerst een vorm van collectiviteit. Je hoort bij een club: open, creatief, idealistisch. Maar in de praktijk is het een gesloten biotoop waar enkel een bepaalde klasse toegang tot heeft.”

‘Ik ben een seculiere vrouw uit Israël. Vroeger loog ik daarover bij een eerste ontmoeting. Ik zei dat ik uit Iran kwam, of Spanje, of Argentinië.’

Of ze nu op de planken stond met een dansgezelschap als Compagnie C de la B, Victoria en Needcompany of eigen werk creëerde, Einat stelde vast dat ze slechts een beperkte sociale groep bereikte. Ze wou uit die bubbel. Bovendien stoorde het haar dat wat er op het podium gebeurt zich niet vertaalt in concrete stappen richting verbinding en verandering.

Bredere kijk op kunst

In Sint-Joost-ten-Node ging ze letterlijk bij buren aankloppen om naar hun verhalen te luisteren. Ze trok ook naar lokale culturele huizen. “Ik vond er veel cultuur, maar niets dat paste binnen wat ik kende als ‘kunst’.”

“In Israël groeide ik op binnen een Europees referentiekader. Wat kunst was en wat niet, was vrij precies omlijnd. Het vormde een uitdaging om een bredere, inclusievere kijk te ontwikkelen op kunst en cultuur. Ik wou een podium bieden aan wie niet tot de artistieke club behoort, op een manier waarbij ze zich veilig en gehoord voelen.”

Dat leidde tien jaar geleden tot een project met Roma waarin die, afgewisseld met feestelijke momenten van muziek, dans en koken, via een theatrale quiz Brusselaars vragen voorlegden zoals: Waarom denken jullie dat Roma dieven zijn? Wat betekent geld voor jullie? Waarom kunnen wij geen job vinden?

Ex-Israeli

In 2016 verhuisde Einat naar Molenbeek. Ze zocht er een plek van waaruit ze kon opereren met Espacetous, de organisatie die ze oprichtte. Die plek vond ze in de kelder van het wijkhuis Libérateurs. Inmiddels voelt het daar als een thuis voor haar. Dat is niet altijd zo geweest.

‘We werken samen, we helpen elkaar, we vormen een soort familie.’

“Veel van de jeugdwerkers hier zijn traditionele Marokkaanse mannen. Ik ben een seculiere vrouw… uit Israël. Vroeger loog ik daarover bij een eerste ontmoeting. Ik zei dat ik uit Iran kwam, of Spanje, of Argentinië. Maar eigenlijk levert mijn Israëli zijn, of ex-Israëli zoals ik het liever noem, geen problemen op als ik toelicht hoe kritisch ik sta tegenover het beleid van de staat Israël.”

Die kritische kijk geldt ook voor de kibboets waar ze opgroeide als kind van een Asjkenazi vader en een Sefardische moeder. “Het is vergelijkbaar met wat ik ervoer in de kunstwereld. Je leeft binnen de contouren van een ideologie die in woorden progressief en gastvrij is, maar de facto hermetisch gesloten blijft voor wie niet tot de in-crowd behoort.”

Utopische ideeën

In het wijkhuis vond men Einats manier van werken eerst verwarrend. Ze was kunstenaar, maar had blijkbaar tijd om zich met buurtprojecten bezig te houden. Ze had geen familie of achterban in Molenbeek. Ze bepleitte utopische ideeën over verbinding tussen bewoners van verschillende achtergronden, sociale klasses, leeftijden en genders.

Bovendien is Einat niet het type dat zich gedwee aan regeltjes en geplogenheden houdt. “Ze werden soms overdonderd door mij en mijn ambities. Het leverde spanningen op, maar kijk, we werken nog steeds samen, we helpen elkaar, we vormen een soort familie.”

Nul budget

Welke verbindende activiteiten ontstonden vanuit haar kelder? “We begonnen low key. Ik beschikte over nul budget, maar wel over een kunstenaarsstatuut, en dus een inkomen. We trokken de buurt in om bewoners te bevragen over hun dromen en over wat ze zelf wilden bijdragen.”

‘De eerste jaren verliepen moeizaam. Bevriende artiesten verdwenen uit zicht, lokale politici hielden zich afzijdig, vrijwilligers haakten af.’

“Die eerste jaren verliepen moeizaam en traag. Bevriende artiesten en instellingen stapten in projecten, maar verdwenen even snel opnieuw uit zicht. Lokale politici spraken bemoedigende woorden, maar hielden zich verder afzijdig. Vrijwilligers engageerden zich, haakten weer af, hadden geen tijd meer, of geen goesting. En mijn wilde ideeën sloegen ook lang niet altijd aan.”

Einat leerde inpikken op bestaande buurttradities. Dat mondde uit in een wijkfeest in 2017. De auteur Chris Keulemans was erbij en schreef: “Kinderen en volwassenen dwaalden over hun eigen straat alsof ze die niet meer herkenden: zonder auto’s maar vol met buren die je anders hooguit groet in het voorbijgaan. De sfeer was ontspannen maar ook onwennig. Het duurde even voordat ze begrepen dat die vrouw met de zwarte krullen, een kunstenaar uit Israël, de onopmerkelijke straat waar ze woonden in een handomdraai had veranderd in een boulevard van mogelijkheden.”

Er is tijd nodig

De meest uitgesloten groepen betrekken blijft een ambitie van Einat, maar daarover mijdt ze triomfalisme: “Ik onderhoud persoonlijke relaties met enkele mensen die in armoede leven. Bij de helft ben ik nog nooit thuis geweest en ken ik hun familie niet. Maar bij de anderen is dat wel het geval.”

“Doha Jaadi (20), een buurmeisje uit een gezin dat in penibele condities leeft, was zo iemand die geregeld rondhing in onze kelder. Pas na drie jaar nodigde ze me bij haar thuis uit. Er is veel tijd nodig om vertrouwen te kweken.”

Vriendelijke afstandelijkheid

Samen met Doha maakte Einat in 2019 ‘Other Enter’, een voorstelling over haar zoektocht naar manieren om buurtprojecten op te zetten. De Libérateurs wijk bestaat uit vriendelijke afstandelijkheid tussen de bewoners, legt Einat uit in de programmafolder. De inwoners met verschillende roots, de gezinnen met een druk leven, de mensen in armoede, de koopkrachtigen met huizen… ze kruisen elkaar op straat, maar van dialoog is geen sprake.

‘Hoe kan kunst een rol spelen in de dagelijkse strijd en hoop van velen?’

Er heerst een generationele kloof, een culturele kloof, een opleidingskloof en een economische kloof. Hoe nodig je die mensen uit tot ontmoeting? Hoe kan kunst een rol spelen in de dagelijkse strijd en hoop van velen? Hoe overtuig je mensen om hun kookfornuis, de afwas, de boodschappen, de zorgen en rompslomp even achterwege te laten om samen te komen?

Fast forward naar drie jaar later. Op 17 december 2022 lieten tweehonderd gasten van alle kleuren en leeftijden hun dagelijkse rompslomp achter om naar Tour & Taxis af te zakken. Ze werden er getrakteerd op gerechten uit diverse hoeken van de wereld. De verhalen over migratie en gastvrijheid kregen ze erbij.

Doha Jaadi was opnieuw present als vertelster tijdens deze ‘Secret Dinner Stories’, het recentste wapenfeit van Einat. Behalve Doha bracht ze nog een veertigtal medestanders uit de buurt op de been om het evenement te realiseren.

Een vrijhaven voor ontmoeting

Een paar maanden eerder organiseerde ze de ‘Secret Fashion Show’, eveneens in de reeks die ze ‘Marché Bildy’ noemt – bildy zoals in het Arabische woord voor lokaal, en verwijzend naar building, bouwen, een gemeenschap bouwen.

‘Binnen de juiste context doet religie er niet toe, of seksuele voorkeur, of hoe je eruit ziet.’

Einat beschouwt die modeshow van plaatselijke ontwerpers als een hoogtepunt: “Er waren transgenders, vrouwen met hoofddoek, schaars geklede dames, religieuze Marokkaanse mannen… die keken niet enkel naar elkaar, die creëerden samen een show. Binnen de juiste context doet religie er niet toe, of seksuele voorkeur, of hoe je eruit ziet. Dat is wat een artistieke setting kan doen, een vrijhaven afbakenen voor ontmoeting en aanvaarding, voor begrip en respect, voor liefde.”

“Kunst herbergt in zich de kracht om verhalen te vertellen over sociale, politieke en ecologische verandering. De kracht ook om onderlinge verschillen te overstijgen en verbinding te creëren rond gemeenschappelijke doelen, rond een transitie naar een meer gelijke en duurzame wereld.”

Niet alleen

Einat trekt niet alleen aan die kar. Ze werkt samen met kunstenhuizen zoals KVS en Kaaitheater, maar ook met jongeren- en buurtorganisaties zoals Nekkersdal. “Heel het voorbereidende proces, de uitwisseling van ideeën, de conversaties, de relaties die eruit ontstaan, dat is even belangrijk als het eindproduct.”

‘Misschien is dat mijn belangrijkste talent: mensen ertoe bewegen om uit hun comfortzone te treden.’

Hoe slaagt ze erin om het vertrouwen te winnen, om mensen te overtuigen met haar samen te werken of op een podium te klimmen? “Misschien is dat mijn belangrijkste talent: mensen ertoe bewegen om uit hun comfortzone te treden. Ik nodig ze uit in een ruimte waar ze zich aanvaard en gerespecteerd weten, in het bijzonder burgers die zich niet welkom voelen in deze samenleving.”

Het outsider-gevoel

“Ik ben zelf een outsider. Mijn jeugd speelde zich af binnen een set duidelijke regels en overtuigingen. Als jonge twintiger liet ik dat achter toen ik ging studeren aan de Rotterdam Dance Academy. Mijn thuis en al het bekende en vertrouwde vielen weg.”

‘Ik ben zelf een outsider. Waar ik ook kwam, ik hoorde er niet bij.’

“Waar ik ook kwam, ik hoorde er niet bij. Ik verloor mijn oude identiteit, mijn zekerheden, de waarden die me gevormd hadden. Ik zag plots de contradicties en leugens waarmee ik was grootgebracht in de kibboets. Wellicht helpt dat outsider-gevoel me nu om een band te creëren met mensen in soortgelijke situaties.”

Magische momenten

Einats scherpe kritiek op Israël en de kibboets verwoordde ze eerder in het cultuurmagazine Rekto:Verso. Toch is haar drive deels te traceren tot dat verleden.

In haar opinie bij Rekto:Verso schrijft ze: “Ik herinner me die magische momenten waarop we samen zaten, een natuurlijke symbiose, een versmelting van jezelf en je omgeving. De huizen, de tuinen, de velden, de feesten, de mensen: niets was van mij, maar alles was met mij verbonden, creëerde mij als het ware. Deze manier van leven leerde mij om anderen te zien als gelijk aan mij, evenwaardig, als datgene wat mij definieert.”

Lees ook

Molenbeek Rebels: girlpower met een basketbal

Is het dat wat ze in Molenbeek opnieuw probeert te realiseren, vraag ik haar. Is het omdat ze hier geen familie heeft dat ze verwoed op zoek blijft naar een ‘verloren paradijs’? Ik zie haar denken. “Misschien”, antwoordt ze. “Waarschijnlijk”, verbetert ze zichzelf.

Om er meteen aan toe te voegen: “Maar ik vind ‘het gezin’ te hermetisch. Het is een geïsoleerde unit. Mensen hebben het zo druk met het construeren en in stand houden van dat gezin, dat ze de rest van de wereld vergeten. Het maakt het makkelijk om ons, de burgers, te verdelen.”

Krachten bundelen

Ik denk aan mijn eigen Borgerhout waar we ook naast elkaar leven in plaats van met elkaar. In de superdiverse stad “blijven we meestal vreemden voor elkaar, maar tegelijk zijn we ook net voldoende vertrouwd met elkaar om samen te leven”, betoogden de sociologen Dirk Geldof en Stijn Oosterlynck eerder op Sociaal.Net. Volstaat dat niet? Moeten we per se streven naar meer cohesie, meer solidariteit?

‘Hoe kunnen we verandering afdwingen als we zo verdeeld blijven?’

Haar repliek, snel en kordaat: “Natuurlijk is dat nodig! Als samenleving moeten we reageren. Maar we  reageren niet omdat we verdeeld zijn. Om te beginnen verdeeld in geïsoleerde gezinnen. Dan in gemeenschappen. Vervolgens nog eens tussen mannen en vrouwen. Hoe kunnen we verandering en verbetering afdwingen als we zo verdeeld blijven?”

Een gebrek aan ‘erbij horen’

Einat wijst op noodzaak en urgentie. “Veel Molenbekenaars wonen in erbarmelijke omstandigheden. Wanneer de eigenaars uiteindelijk toch hun huizen renoveren, dan worden de bewoners eruit gezet om plaats te maken voor de oprukkende gentrificatie. Jongeren worden voortdurend lastiggevallen door de politie. Het onderwijs marginaliseert hen.”

Lees ook

Gentrificatie: ‘Aan schijnparticipatie doen wij niet mee’

Ze gaat verder: “Vrouwen vol creativiteit en ideeën worden niet geholpen om zakelijke of andere initiatieven te ontplooien. Een aanzienlijke groep mannen voelt zich verloren, onbegrepen door hun steeds mondiger vrouwen en hun onafhankelijk wordende kinderen. Al die groepen ervaren een gebrek aan ‘erbij horen’. Enkele jongeren waren betrokken bij rellen na de voetbalmatch België-Marokko. Die jongeren zijn kwaad. Kwaad op België. Kwaad over hoe de samenleving hen uitspuwt.”

Wat doen mijn collega’s in theaterzalen?

In 2013 was Einat een van de oprichters van State Of The Arts, het open platform dat de structuren van de kunstwereld opnieuw wil verbeelden. Ook toen vond ze het nodig mensen te verenigen, in dat geval binnen een verdeelde kunstwereld. “Dat is nog steeds nodig en ze doen dat goed. Maar ik ben niet meer actief binnen State Of The Arts en blijf me afvragen: wat zitten mijn collega’s in theaterzalen en musea te doen?”

‘Kunst is geen consumptieproduct om van te genieten of bij te huilen. Het is de lijm van de samenleving.’

“In de publieke ruimte, daar moeten we zijn! Kunstenaars kom uit je kot! Mensen samenbrengen om dingen te veranderen, dat is wat nodig is, en ik geloof dat kunst dat kan. Kunst is geen consumptieproduct om van te genieten of bij te huilen. Het is de lijm van de samenleving. We moeten leren een cultuur van verschil omarmen, niet een cultuur van ieder in zijn eigen hokje. Kunst moet plekken van ontmoeting en uitwisseling scheppen.”

Artistieke tools voor sociale transformatie

Als ik doorvraag over hoe dat zou kunnen, heeft Einat een behoorlijk concrete uitleg klaar. “Als kunstenaars beschikken we over een arsenaal aan technieken om onderling te communiceren, voorbij de heersende normen en gewoontes. Als je een karakter opbouwt of een scène, dan gebruik je die tools om creatieve alternatieven te bedenken. Dat mondt uit in een voorstelling waarna de toeschouwers naar huis weerkeren en alles blijft zoals het was.”

‘Ik wil verandering in gang zetten om een rechtvaardiger maatschappij te bouwen.’

“Je kunt diezelfde artistieke knowhow aanwenden om in de echte wereld dialoog tot stand te brengen, om samen een andere toekomst, een betere samenleving te bedenken. Kunst kan een vrijplaats creëren, een ruimte waar we meer durven dan elders. Een plek waar we wie anders is niet mijden, maar opzoeken. Een plek waar alles wat vreemd of ongezien is welkom is. Een plek waar we mogen en durven experimenteren en dromen.”

Wie ben ik?

Als kunstenaar mensen verenigen en sociale transformatie aanwakkeren, dat staat centraal, zoveel is duidelijk. Tegelijk roept het vragen op bij Einat. “Ik kom aan als vreemde. Ik wil communiceren en samenwerken en ik wil verandering in gang zetten om een rechtvaardiger maatschappij te bouwen. Mijn buren delen niet per se die drang. Ze nestelen zich vaak in hun leven zoals het is en ervaren niet de nood om op de barricades te klimmen. Mag ik dat apathie noemen? Maar wie ben ik om dat te zeggen?”

Lees ook

Tutti Fratelli: ‘Met verbeelding en veel liefde kan je stormen trotseren’

“Ik heb een doel, ik weet waar ik naartoe wil. Soms krijg ik het gevoel dat ik dat opdring aan anderen om me heen. Ik geloof in wat ik doe, maar er bestaan andere meningen. Tegelijk heb ik schrik dat we geen tijd mogen verliezen. De noden zijn urgent. Hoe radicaal zijn te midden van een meerstemmigheid, die meerstemmigheid koesterend? Dat is een paradox waarmee ik worstel.”

Een lunapark

Of ze gelooft dat haar projecten op termijn een verschil zullen maken, wil ik nog weten. “Misschien wel, misschien niet. Verandering verloopt langzaam en speelt zich vaak louter op het individuele niveau af. Ik zie mensen uit hun schulp kruipen en zich organiseren. Dat is bemoedigend. Maar de samenleving als geheel? Ik weet het niet.”

Waar blijft ze de energie en de moed halen, zonder te weten of het structureel zoden aan de dijk zet? “Ik beweeg me in een lunapark vol verrassingen. Het is een geweldige manier van in dit leven staan. Ik ontmoet veel schoonheid en beleef geregeld wow-momenten.”

Een korte stilte valt, ze kijkt me aan met grote vraagtekens in die vurige, donkere ogen. “En er is altijd hoop? Niet? Hoop dat als je goed doet, dat het goede dan terrein wint rondom je?”