Samenlevingsopbouw in het armste land ter wereld: ‘We moeten ons lot in eigen handen nemen’

Zelfbevordering

Bijna dertig jaar al zet de Burundese non-profit OAP allerlei acties op poten om de levensomstandigheden van de mensen in de landelijke gebieden rond de hoofdstad Bujumbura te verbeteren.

‘Organisation d’appui à l’auto-promotion’ heet de organisatie voluit, wat zoveel betekent als ‘Organisatie voor de ondersteuning van de zelfbevordering’. Dat zegt al veel over hun strategie: mensen een duwtje in de rug geven zodat ze zelf hun eigen situatie duurzaam kunnen verbeteren.

‘Niet bij de pakken blijven zitten, luidt het devies.’

En die situatie is voor de meeste mensen in de voormalige Belgische kolonie precair. Volgens de Wereldbank is Burundi het armste land ter wereld. Sinds haar onafhankelijkheid 60 jaar geleden kende het land meerdere periodes van burgeroorlog, hevige onrust en politieke crisis.

Toch blijft OAP, ook in crisistijden, altijd verder werken. Want moeilijke omstandigheden zijn geen reden om de acties te staken. Het daagt de organisatie alleen uit om haar aanpak aan te passen aan die omstandigheden.

Beginnen met sensibilisering

Niet bij de pakken blijven zitten, luidt dus het devies. Met die boodschap trekt OAP ook naar de bevolking. “We willen dat mensen actie ondernemen om hun lot te verbeteren. Dat dit zin heeft, daar moeten we de mensen altijd eerst van overtuigen”, vertelt Ernest Niyonzima, directeur van OAP via Zoom.

‘Je moet beroep doen op je eigen energie om dingen in beweging te krijgen.’

“Daarom beginnen we altijd met sensibilisering”, zegt Niyonzima. “We trekken naar de dorpen en ontmoeten daar de bestaande verenigingen, jongeren, ouderen, boerenorganisaties. Met hen gaan we in gesprek over manieren waarop ze hun situatie zelf kunnen verbeteren.”

Het is belangrijk om niet altijd een afwachtende houding aan te nemen, vindt de directeur. “Je moet beroep doen op je eigen energie om dingen in beweging te krijgen. Je moet acties opzetten om tot een bepaald niveau van ontwikkeling te komen. Zelfs in een context van extreme armoede kan je met beperkte middelen en de juiste aanpak duurzame verbetering realiseren.”

De context dicteert

De plaatselijke context bepaalt rond welk thema en op welke manier OAP actie onderneemt. Zijn er verkiezingen, dan sensibiliseert ze over waarom het belangrijk is om te stemmen en hoe je dat juist moet doen. Kunnen veel vrouwen in een dorp niet lezen of schrijven, dan organiseert OAP alfabetiseringscursussen. Houdt een conflict het dorp in de ban, dan zoeken ze naar manieren om te bemiddelen.

Een boerenvereniging kan hulp krijgen om te professionaliseren tot een solide organisatie die in staat is om issues aan te kaarten bij de lokale administratie. Vinden veel jongeren geen werk, dan worden ze begeleid in het opstarten van een zaak zodat ze in hun eigen levensonderhoud kunnen voorzien.

Ex-rebellen

Tot enkele jaren geleden zette OAP sterk in op de re-integratie van voormalige rebellen. Want ook al heerste er na een periode van burgeroorlog op papier wel vrede, in de praktijk ontstonden er heel wat spanningen in de dorpen toen de, vaak jonge, ex-rebellen terugkeerden.

Deze jongeren voelden zich uitgesloten, hadden vaak geen werk en leefden in extreme armoede. Dat maakte hen vatbaar voor rekrutering door milities. OAP werkte met 400 ex-rebellen om dat negatief proces te doorbreken. De jongeren kregen ook een training in hoe ze zelfhulpgroepen konden opzetten. Met resultaat: 20 groepen zagen het levenslicht.

‘Ex-rebellen kregen training in hoe ze zelfhulpgroepen konden opzetten.’

Via OAP konden de jongeren ook leren lezen en schrijven, wat hun kansen op tewerkstelling vergrootte. Een deel van de ex-rebellen leerden beplanting en afwatering aanbrengen in overstromingsgevoelige gebieden. Zo ervaarden die regio’s minder negatieve gevolgen van zware regenval, wat medebewoners zeer konden waarderen.

Nu de meeste ex-rebellen weer vreedzaam in de gemeenschappen leven, ligt de focus van OAP elders. De grootste nood vandaag? Jobs. “Er is een grote werkloosheid en dat zorgt voor armoede”, vertelt Niyonzima. “Veel mensen willen aan de slag bij de overheid, in het onderwijs of de gezondheidszorg. Daar vallen momenteel weinig jobs te rapen. Maar je moet niet altijd wachten tot er werk is. Je kan ook zelf ondernemen. We proberen jongeren te stimuleren om zelf een inkomensgenerende activiteit op te zetten.”

Helpen, maar geen liefdadigheid

Soms is de situatie zo fragiel en zijn de noden zo hoog, dat OAP humanitaire hulp biedt: een waterput installeren, een school bouwen of een materniteit inrichten. Vooral in de begindagen van de organisatie was er nog veel nood aan humanitaire assistentie. “Dit soort acties dragen niet onze voorkeur, maar soms legt de context dit op”, zegt Niyonzima.

‘Ook als we humanitaire hulp bieden, proberen we mensen altijd in hun autonomie te versterken.’

“Toch zullen we, ook als we humanitaire hulp bieden, mensen altijd in hun autonomie proberen versterken.” Elke waterput, school, materniteit of andere infrastructuur geïnstalleerd met steun van OAP, wordt geleid door een managementcomité dat bestaat uit mensen van de gemeenschap.

Zo zijn in het totaal zo’n 4500 mannen en vrouwen samen verantwoordelijk voor 900 waterputten. Ze werden hiervoor democratisch verkozen en staan in voor het onderhoud en de hygiëne van de waterput. “We helpen dus wel, maar het is nooit liefdadigheid”, zegt Niyonzima nadrukkelijk.

Zichtbaarheid van de hulp

Het voordeel van activiteiten zoals waterputten installeren of scholen bouwen, is dat de steun heel zichtbaar is. Vandaag, nu de humanitaire noden kleiner zijn en de organisatie meer inzet op empowerment, onderwijs en capaciteitsopbouw, is dat anders. Voor sommige mensen leek het alsof OAP haar activiteiten gestaakt had, ook al is dat niet zo.

‘We vergroten de toegang tot wetteksten. We printen ze letterlijk uit.’

Toch zijn er nog veel zichtbare manieren om steun te bieden, zonder dat het liefdadigheid is, vindt Niyonzima. “Als mensen varkens willen houden, maar de middelen niet hebben om daarmee te starten, dan helpen we hen om een varken te kopen. Maar het is geen gift. Ze moeten er iets voor terugdoen. Bijvoorbeeld het terugbetalen, eens ze dat wel kunnen. Of als het varken een big heeft, moeten ze dat aan een ander gezin geven.”

En zelfs als OAP werkt rond goed bestuur op lokaal niveau, kan dat heel zichtbaar zijn voor de mensen. “We proberen de toegang tot wetteksten te vergroten. We printen ze letterlijk uit en verdelen ze. Zo zijn mensen op de hoogte van wat de overheid voor hen moet doen. Blijft ze hier in gebreke, dan kunnen ze de overheid ter verantwoording roepen.”

Stevig geworteld in de samenleving

Dat OAP ook tijdens onrustige periodes kon verder werken, komt onder meer omdat ze via haar talloze vrijwilligers stevig geworteld is in de samenleving. Vrijwilligers zijn het kloppend hart van de organisatie. Ze detecteren noden en werken mee oplossingen uit. Ze zijn zowel aanspreekpunt van OAP als spreekbuis van de bewoners.

‘Vrijwilligers zijn het kloppend hart van de organisatie. Ze detecteren noden en werken mee oplossingen uit.’

Hoe vindt OAP deze geëngageerde mensen? “Het zijn dynamische mensen die al op verschillende manieren actief zijn in hun lokale gemeenschap”, vertelt Niyonzima. “Het zijn heel gemotiveerde mensen. Ze willen dat de lokale leefomstandigheden verbeteren en zijn bereid om zich daarvoor in te zetten. Ze hebben al een zeker aanzien en dat stijgt nog verder door hun rol als OAP-vrijwilliger.”

“Wij leiden hen op in hoe ze mensen nog beter kunnen bereiken. En ze leren hoe ze acties kunnen opzetten om ervoor te zorgen dat de stem van de bewoners gehoord wordt, bijvoorbeeld als er ontwikkelingsplannen zijn voor het dorp. Omdat ze ook deel uitmaken van de gemeenschap, zijn zijzelf ook geholpen als de situatie verbetert.”

Politieke neutraliteit

De vrijwilligers moeten wel politiek neutraal zijn, zegt Niyonzima. “Onze vrijwilligers doen ook aan sensibilisering. Als je dan een te duidelijke stempel draagt, bestaat het gevaar dat mensen niet meer willen luisteren.”

Ook voor de organisatie zelf is die politieke neutraliteit zeer belangrijk. “Er zijn noden waar wij als organisatie niets aan kunnen doen. Het enige wat we kunnen doen, is lobbyen bij de lokale administratie of de politiek verantwoordelijken. We proberen hen uit te nodigen om de noden van de bevolking te zien en daar een antwoord op te bieden. Dan helpt het dat je als organisatie nadrukkelijk politiek neutraal bent.”

Vijandig klimaat

Wat lobbyen betreft, heeft OAP zich de laatste jaren sterk moeten aanpassen aan de gespannen politieke context. In 2015 was er massaal protest toen toenmalig president Pierre Nkurunziza, tegen wat de grondwet voorschrijft, zich voor een derde keer wilde laten herverkiezen. Een coup mislukte, de oppositie boycotte de verkiezingen en Nkurunziza won met vlag en wimpel.

Internationale donoren legden het land sancties op. Als gevolg bleven buitenlandse geldstromen, die normaal de staatskas spekten, uit. Het klimaat veranderde en het maatschappelijk middenveld werd verdacht van mee te heulen met de oppositie.

‘Het maatschappelijk middenveld werd verdacht om mee te heulen met de oppositie.’

Voor OAP betekende dit vijandig klimaat dat ze hun lobby-activiteiten op een veel lager pitje moesten zetten. “Vroeger organiseerden we ateliers waarin we mensen leerden hoe ze hun rechten moeten afdwingen, bijvoorbeeld hun recht op drinkbaar water. Nu wordt zo’n activiteit gezien als de bevolking opzetten tegen de overheid.”

Daarom organiseert OAP niet langer die ateliers. “We nemen de boodschap over het afdwingen van rechten wel mee in andere activiteiten, zoals een workshop over landbouwtechnieken, zonder er te veel ruchtbaarheid aan te geven.” Sinds 2020 is er een nieuwe president en veranderde het klimaat terug een beetje. “We kunnen weer eisen op tafel leggen, maar blijven voorzichtig.”

Toekomst

Hoe kijkt Niyonzima naar de toekomst? “Er zijn heel veel noden. Veel dorpen zijn moeilijk toegankelijkheid. Er is niet overal stroom, water of toegang tot communicatiemiddelen. De antwoorden op deze problemen vereisen veel geld, geld dat wij niet hebben. De overheid heeft die middelen ook niet, zeker sinds de internationale sancties, die nog steeds niet allemaal teruggedraaid zijn. De grootste uitdaging ligt dus in de overheidsfinanciering rondkrijgen.”

‘We zijn als machines die in het stopcontact zitten. We moeten ons loskoppelen.’

Voor OAP zelf, ziet Niyonzima een andere grote uitdaging: eigen inkomsten genereren. “Net als veel andere Afrikaanse middenveldorganisaties zijn we afhankelijk van middelen die uit het buitenland komen. We hebben geen interne inkomstenbron. Van onze eigen overheid kunnen we geen subsidies verwachten.”

“Dat is een probleem”, vervolgt Niyonzima. “Onze financiële slagkracht is beperkt. Daarom zullen we proberen om winstgevende activiteiten op te zetten en die middelen opnieuw te investeren in onze missie. Concreet denken we aan een boerderij. De wetgeving laat dat toe, nu moeten we nog kapitaal vinden om te kunnen starten. We zijn als machines die in het stopcontact zitten. We moeten ons loskoppelen.”