Populisme en sociaal werk: ‘De meerderheid van de mensen zijn geen extremisten’

Niet nieuw

“De discussie over populisme is niet nieuw”, zo zet Sarah de Lange alles meteen in perspectief. “Toen ik in 2004 op de Universiteit Antwerpen aan mijn doctoraat werkte, woedde de discussie of Steve Stevaert een populist was met zijn gratis-beleid.”

‘Populistische partijen pleiten voor hervormingen waarbij alle macht bij het volk komt te liggen.’

Sarah De Lange is professor politicologie aan de Universiteit van Amsterdam waar ze de prestigieuze leerstoel J.M. den Uyl bekleedt. Ze doet al twintig jaar onderzoek naar populisme, in het bijzonder naar het populisme van rechts-radicale partijen. In 2018 werkte ze mee aan een breed opgezette studie van de Britse krant The Guardian waarin ze de Belgische situatie in beeld bracht.

“Populisme is een gedachtengoed dat de samenleving in twee kampen opdeelt: het goede volk enerzijds en de corrupte elite anderzijds. Die elite weet niet wat er onder het volk leeft en handelt enkel in het eigen belang. Als je als persoon of politicus deze maatschappelijke analyse maakt, vind je natuurlijk ook dat dit moet veranderen. Populistische partijen pleiten voor democratische hervormingen waarbij alle macht bij het volk komt te liggen.”

“Toch gaat populisme vaak samen met andere ideologieën. Zo zie je vaak de combinatie met nativisme. Nativisme is een ideologie die stelt dat een land enkel bestemd is voor de inheemse bevolking. Migranten en volksvreemde ideeën zijn dan een bedreiging voor die homogene natiestaat. Rechts-radicale partijen zoals het Vlaams Belang, het Forum voor Democratie van Thierry Baudet of het Rassemblement Nationale van Marine Le Pen in Frankrijk zijn duidelijke voorbeelden.”

“Inderdaad. Als je populisme het met socialisme combineert krijg je partijen als de SP in Nederland, Die Linke in Duitsland of PVDA-PTB in België.

“Maar populisme is niet binair. De Italiaanse Vijfsterrenbeweging kan je niet op links of rechts vastpinnen. Wel hamert partijleider Beppe Grillo steeds op noodzakelijke democratische veranderingen die het onbetrouwbare establishment minder macht moeten geven en het wijze volk meer.”

“Mits wat kleine electorale tegenslagen kunnen we zeggen dat radicaal-rechts sinds de jaren ’80 een gestage opgang maakt in heel Europa. Vier decennia van electorale groei, dat is enorm.”

‘Thema’s als migratie en de islam komen steeds terug in het politieke debat.’

“Aan de linkerzijde is het genuanceerder. Partijen als Podemos en Syriza kenden grote successen in Spanje en Griekenland na de economische crisis van 2008. Maar vandaag gaat het met de meeste van die Zuid-Europese partijen niet goed. Dat geldt ook voor de SP in Nederland en Die Linke in Duitsland. De PVDA-PTB zit in de lift, maar is daarmee de uitzondering die de regel bevestigt.”

“Het succes van de links-populistische partijen was gekoppeld aan de financiële economische crisis. Zeker in het zwaar getroffen Zuid-Europa was er ruimte voor een wereldbeeld dat zegt dat de financiële elite de kluit belazert. Maar ondertussen liggen de bankschandalen achter ons en laten kiezers hun stem van andere thema’s afhangen.”

“Het voordeel dat rechts-radicale partijen hebben, is dat thema’s als migratie en de islam steeds terugkomen in het politieke debat. Dat maakt dat zij gestaag kunnen klimmen.”

“Klopt. Naargelang welk probleem voorligt, hebben mensen meer vertrouwen in bepaalde politieke strekkingen en minder in andere. Radicaal-rechts heeft bij veel kiezers geloofwaardigheid als het over migratie gaat, links heeft dat voor de bescherming van ons sociaal bestel.”

“Over de kans op slagen van zo’n flinkse koers bestaat er veel discussie onder politicologen. De meesten, en ik ben er daar één van, zijn van mening dat dit op lange termijn geen succesvolle strategie is.”

“Op korte termijn is de kans groot dat Vooruit haar huidige kernelectoraat dat hogeropgeleid, progressiever en kosmopolitischer is dan gemiddeld, zal verliezen aan de groene partijen. Bovendien zijn kortopgeleide kiezers zo wantrouwig ten opzichte van de traditionele partijen dat de kans dat je hen snel terugwint klein is.”

‘Jongere generaties staan veel opener voor een diverse samenleving.’

“Maar ook op lange termijn is het geen goed idee. Onderzoek laat zien dat jongere generaties veel opener staan voor een diverse samenleving. Er komt een echte generatiekloof op ons af. Als je nu voor een nationalistische koers kiest, zal je aanhang bij de jongere groepen kleiner worden, terwijl oudere generaties met meer identitaire overtuigingen, langzaam verdwijnen.”

“Als een politieke partij echt groot wordt, zoals veel radicaal-rechtse partijen, dan is hun achterban divers. Je kunt niet meer dan 20 procent van de stemmen halen met een heel specifiek electoraat. In dat opzicht zijn het echte volkspartijen. Toch zien we dat bepaalde groepen kiezers zoals kortopgeleiden, mannen en ouderen oververtegenwoordigd zijn.”

“Je zou verwachten dat de economische positie van kiezers een rol speelt, maar daar is weinig empirisch bewijs voor. Opleiding is de cruciale factor. In die zin is een stem voor een populistische partij een cultureel gedreven stem van groepen die politiek cynischer zijn en minder vertrouwen hebben in politieke instituties.”

‘Partijen zijn hun wortels in de samenleving kwijt. Je vindt er haast geen mensen die geen langere opleiding genoten hebben.’

“Onze politieke partijen functioneren niet naar behoren. Ze zijn hun wortels in de samenleving kwijt. Partijen zijn het voorbije decennium sterk geprofessionaliseerd, marketeers, juristen en stafmedewerkers maken er de dienst uit. Dat zijn allemaal mensen met een diploma. Je vindt er haast geen mensen die geen langere opleiding genoten hebben. Dat is uiterst problematisch.”

“Het sociaal werk kan hier een rol in spelen omdat haar doelgroep voor een groot deel net uit deze mensen bestaat. Karakteristiek aan deze groep is dat ze weinig politiek zelfvertrouwen hebben: ze hebben het idee dat de politiek er niet voor hen is, dat beleidsmakers hen niet serieus nemen. Sociaal werkers kunnen helpen om hen dat politiek zelfvertrouwen te geven zodat ze zich in het debat mengen, en op lange termijn misschien ook een rol opnemen in een politieke partij.”

“Dat klopt. Het is aan die partijen om de nodige zelfkritiek te bedrijven. Zij moeten als organisatie ervoor zorgen dat ze hun afstand tot de samenleving verkleinen.”

‘Sociaal werk moet burgers betrekken bij participatieve processen.’

“Dat soort participatieve processen wordt in ieder geval steeds belangrijker. Zeker op lokaal niveau proberen steden en gemeenten met burgers in gesprek te gaan en hen een rol te geven in de besluitvorming. Maar opnieuw zien we dat kortopgeleide burgers sterk ondervertegenwoordigd zijn. Het is een opdracht voor het sociaal werk om deze burgers te betrekken.”

“Dat weten we niet. Onderzoek wijst uit dat het politieke zelfvertrouwen van deelnemers aan deliberatieve processen, zoals de G1000, groeit. Ze krijgen meer begrip voor de standpunten van anderen en hebben achteraf het gevoel gehoord te zijn. Dit soort initiatieven loot burgers uit om in een panel te zetelen. Daar krijgen ze ruim de tijd om zich te informeren en te debatteren over een onderwerp.”

“Alleen weten we niet wat het doet met burgers die niet in dat panel zitten. Voelen zij zich vertegenwoordigd en gehoord? Nochtans is dat belangrijk, want we gaan er nooit in slagen om de deliberatieve democratie zo te organiseren dat we alle burgers rechtstreeks kunnen betrekken. De representatieve democratie is voor verbetering vatbaar, maar heeft ook zijn waarde. Het uitbrengen van je stem legt een band tussen kiezer en verkozenen. Onderschat dat niet.”

‘Veel mensen koesteren een diepe argwaan ten opzichte van de overheid, media en andere democratische instellingen.’

“Dat heb ik niet gezegd. Alleen moet je participatieve processen zo inrichten dat ze een antwoord bieden op het sterke politieke wantrouwen van groepen kiezers die zich vandaag van het systeem afkeren. Dat wantrouwen gaat verder dan geen geloof hechten aan politici. Veel mensen koesteren een diepe argwaan ten opzichte van de overheid, media en andere democratische instellingen.”

“Je moet spelers betrekken die ze wel vertrouwen, want alles draait daarom. Ik noemde het sociaal werk al, maar eigenlijk zou je ook de populistische partijen waar ze vandaag op stemmen als een legitieme actor moeten zien.”

“Ik vind dat een moeilijk instrument waarvan ik niet weet of het effectief is.”

‘Ik weet niet of het cordon sanitaire effectief is.’

“Dat snap ik: de andere partijen hebben de afspraak dat ze niet met het Vlaams Belang samenwerken vanwege haar extremistische standpunten, maar tegelijk schuiven de standpunten van diezelfde gevestigde partijen steeds meer op in de richting van het Vlaams Belang. Dat ondermijnt de legitimatie van het cordon sanitaire en voedt het politiek wantrouwen.”

”In landen waar populistische partijen de meerderheid hebben, zoals Hongarije en Polen, zie je dat de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht beknot wordt, of dat de persvrijheid niet meer gegarandeerd is. Dat zijn zaken waar je niet licht overheen mag gaan.”

“Dat klopt. Ik heb er zelf ook onderzoek naar gevoerd. Jammer genoeg niet voor België maar wel voor Nederland, Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Voor die vier landen zie je een opgang van het populisme op het platteland. Dat heeft demografische redenen: hoogopgeleiden trekken er weg, wat maakt dat de relatieve aanhang van populistische partijen stijgt. Maar er zijn ook culturele en materiële redenen.”

“Het platteland en meer uitgebreid de perifere gebieden hebben een objectieve structurele achteruitgang ondergaan. De overheid investeerde er de voorbije jaren nog amper. Publieke voorzieningen zoals scholen en ziekenhuizen verdwenen. Maar ook private diensten zoals bankkantoren en winkels sloten de deuren.”

‘De overheid investeerde de voorbije jaren nog amper op het platteland. Publieke voorzieningen zoals scholen en ziekenhuizen verdwenen.’

“Die evolutie gaat samen met het gevoel dat de stedelijke elite de landelijke cultuur en gewoonten niet respecteert. Samen zorgde dat voor een vruchtbare voedingsbodem voor nativistische partijen, ook in streken waar relatief weinig migranten wonen.”

“Dat is een ingewikkelde dynamiek die we in Nederland ook kennen. De idee is dat kleinere gemeenten net dankzij een opschaling bepaalde functies kunnen blijven uitoefenen. Alleen wordt de fysieke afstand tot die diensten daardoor groter wat maakt dat zeker kwetsbare groepen er niet meer geraken. Bovendien neemt ook de nabijheid tot het bestuur af wat de drempel verhoogt om hierover bij lokale politici te klagen. Dit werkt sterk vervreemdend.”

“Mijn onderzoek geeft aan dat het een risicovolle onderneming is. Daarmee zeg ik niet dat je het niet moet doen. Wel moet je heel goed nadenken dat je als politici het contact met bepaalde burgers niet verliest. Je moet ook manieren vinden om de dienstverlening, zowel publiek als privaat, voor deze mensen te garanderen. Dat is verre van eenvoudig.”

“Ik ben het ermee eens dat er positieve aspecten aan populisme zijn. Deze partijen maken maatschappelijke onvrede zichtbaar. Bovendien betrekken ze burgers bij de politiek die anders zouden afhaken.

‘De liberale democratie is verre van perfect, maar ik ken wel geen beter systeem.’

“Toch zie ik ook fundamentele problemen. In landen waar populistische partijen de meerderheid hebben, zoals Hongarije en Polen, komen een heel aantal verworvenheden van de liberale democratie onder druk te staan. Dat mag ook niet verbazen. Als je ervan uitgaat dat alles wat een meerderheid van het volk vindt, uitgevoerd moet worden, gooi je een aantal checks and balances overboord. Dan zie je dat de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht beknot wordt, of dat de persvrijheid niet meer gegarandeerd is. Dat zijn zaken waar je niet licht overheen mag gaan. De liberale democratie is verre van perfect, maar ik ken wel geen beter systeem.”

“Uiteraard. Elke vorm van politieke strijd creëert een politieke tegenstelling. Op zich is daar niets mis mee, behalve wanneer je daar twee homogene blokken van maakt waarin intern geen verschillen bestaan.”

“Als je naar het populistische discours gaat kijken, krijg je het verhaal dat er één ondeelbaar volk bestaat waarin alle personen hetzelfde belang delen. Dat is niet zo. Daarbij wordt het al helemaal gevaarlijk wanneer hun leiders beweren dat ze dit ene belang moeten verdedigen tegenover outsiders, zoals nieuwkomers ‘die op de kap van dat ene ondeelbare en pure volk leven’.”

“Ik ben ervoor dat de politiek politieker wordt. We moeten meer politiseren rond inhoudelijke thema’s. Dat wil zeggen dat we de eisen en belangen van verschillende groepen precies op tafel krijgen.”

‘Ik ben ervoor dat de politiek politieker wordt.’

“Bij links gaat het dan over arbeiders versus kapitalisten. Dat is legitiem, maar erken dat er interne verschillen bestaan op basis van bijvoorbeeld leeftijd. In het pensioendebat hebben jonge arbeiders niet dezelfde belangen als ouderen. In een pluralistische democratie is het vanuit ethisch oogpunt niet gezond deze tegenstellingen onder de mat te schuiven. Maar ook functioneel is het niet wenselijk. Goed beleid erkent de verschillen tussen burgers. Dat maakt het mogelijk om verschillende maatregelen te nemen die deze verschillende groepen goed bedienen.”

“Het kan erg verbindend zijn om burgers samen te brengen om het over maatschappelijke thema’s te hebben. Ik denk dat het heel gezond is om daarbij de politieke en belangentegenstellingen van de mensen rond de tafel expliciet te benoemen. Je moet er enkel over waken dat je je in het gesprek niet door de extremen laat leiden.”

“Ik zeg ook niet dat sociaal werk een makkelijke professie is. Het is altijd mogelijk dat je in een heftige discussie belandt met één of twee aanwezigen. Dat kan jezelf en de andere aanwezigen afschrikken om het een volgende keer opnieuw te proberen. Daarom is het belangrijk dat sociaal werkers vorming krijgen over hoe ze best met extreme meningen omgaan.”

‘Het is belangrijk om de mensen zichtbaar te maken, die zich niet in de extreme kampen herkennen.’

“Alleen moeten we af van het idee dat de meerderheid van de mensen extremisten zijn. Dat is niet zo. In tegenstelling tot het maatschappelijk beeld dat sterk leeft, kan het overgrote deel heus wel op een volwassen manier met elkaar praten.”

“Dat speelt zeker een rol, maar nogmaals laten we niet overdrijven. We zien dat vooral mensen met een extreme opvatting zich in dat soort digitale omgevingen bevinden. Door op een plek te zijn met enkel gelijkgezinden, krijgen ze het idee met veel te zijn. Als je dat gelooft, is het natuurlijk nog frustrerender dat het gevestigde bestel niet naar jou luistert. Het maakt hen nog bozer, maar daarom is hun aantal niet gegroeid. Deze groepen met extreme meningen zijn vooral vocaler geworden.”

“Op zich is dat zo. Alleen focussen de traditionele media en de gevestigde politieke partijen zich bovenmatig op diegenen die het luidste groepen. De genuanceerde burgers raken in de verdrukking. Dus ja, sociaal werkers moeten polarisatie tegengaan, maar blijf je ook richten op die grote groep in het midden. Het is belangrijk om de mensen zichtbaar te maken, die zich niet in de extreme kampen herkennen.”