‘Vooroordelen over psychische problemen belemmeren herstel’

Niet goed in je vel

“Hoe gaat het ermee?”

Of het nu in België is of in Guinee, bij een ontmoeting volgt standaard die vraag. Maar als we psychisch door een moeilijke periode gaan, waarom durven we dat dan niet te zeggen?

Niemand vindt het nochtans moeilijk om aan te geven dat hij of zij last heeft van de rug, een pijnlijke knie of terugkerende hoofdpijn. Maar zeggen dat je niet goed in je vel zit, dat je job je erg veel stress bezorgt of dat je een psycholoog ziet, dat is minder eenvoudig.

Taboe is universeel

Veel mensen vinden het niet evident om mentale problemen te zien als gezondheidsproblemen. Onze samenleving heeft de neiging om personen met psychische aandoeningen weg te zetten als ‘afwijkend’ in plaats van ze te zien als zieken die recht hebben op een behandeling.

‘Het taboe op mentale problemen is universeel.’

Dit verklaart onder meer waarom in België spoedafdelingen onvoldoende zijn uitgerust om tegemoet te komen aan de behoeften van patiënten die zich midden in een psychische crisis bevinden. Of waarom de terugbetaling van kosten gelinkt aan psychische problemen pas de laatste jaren op de politieke agenda staat.

Het taboe op mentale problemen is universeel. Of het nu gaat om Belgische werknemers die steeds vaker gebukt gaan onder een burn-out of het stijgende aantal postnatale depressies in het West-Afrikaanse land Guinee, het blijkt overal moeilijk om er openlijk over te spreken.

Onwetendheid

“Ik denk dat vooral onwetendheid aan de basis ligt”, zegt Maryam Diaollo. Zij is gemeenschapswerkster in Labé, een stadje in het centrum van Guinee. Drie dagen per week gaat zij dankzij de steun van de lokale ngo Fraternité Médicale Guinée (FMG) op huisbezoek bij personen met psychische problemen.

Deze organisatie komt op voor de rechten van de meest kwetsbaren in de samenleving en bevordert voor hen de toegang tot gezondheidszorg. Ze is uniek door haar focus op geestelijke gezondheidszorg en werkt daarvoor samen met de Belgische ngo Memisa.

Met de motor op huisbezoek

Sleutel tot succes zijn de gemeenschapswerkers die per motor de patiënten thuis bezoeken. Deze mobiele krachten bereiken zo mensen die anders door de mazen van het net zouden glippen.

In Guinee is er tussen afgelegen dorpen amper openbaar vervoer. De wegen zijn in slechte staat waardoor mensen die moeilijk te been zijn zich niet kunnen verplaatsen. Bovendien weten patiënten vaak niet waar ze terecht kunnen voor aangepaste zorg.

‘Aangezien psychische problemen een grote impact hebben op familie en vrienden, is het belangrijk dat zij betrokken worden gedurende de ganse behandeling.’

Een gemeenschapswerker onthaalt de patiënt, voert uitgebreide gesprekken met de familie en begeleidt de patiënt naar een gezondheidscentrum. Daar stelt een dokter een diagnose en start indien nodig een behandeling op.

“Maar ons werk houdt niet op na deze medische consulatie. Aangezien psychische problemen een grote impact hebben op familie en vrienden, is het belangrijk dat zij betrokken worden gedurende de ganse behandeling”, zegt gemeenschapswerker Abdoul Aziz Diallo uit Korbé. “Naast de patiënt beter maken, willen we het taboe doorbreken. We willen de re-integratie bevorderen van patiënten met psychische problemen.”

Patiënten leven niet op een eiland

Concreet doet FMG dat onder meer door verenigingen op te richten waarin familie en vrienden van patiënten met psychische klachten elkaar ontmoeten. Ze komen samen om ervaringen te delen, informatie uit te wisselen en elkaar te steunen.

In Labé komt de verenging één keer per maand samen. Een van de leden zegt dat dat hij eindelijk een plek heeft gevonden waar hij serieus wordt genomen. “Onze wens? Dat binnen enkele jaren geen enkele zieke met mentale klachten ergens opgesloten hoeft te leven of aan zijn of haar haar lot wordt overgelaten”, klinkt het.

‘Familie en vrienden komen samen om ervaringen te delen, informatie uit te wisselen en elkaar te steunen.’

Mensen met psychische problemen vormen namelijk geen eiland binnen de maatschappij. Dat weet ook Similes, de Vlaamse organisatie die de familie van psychisch kwetsbare mensen ondersteunt. “Familieleden die een klankbord vinden binnen de hulpverlening staan sterker”, schreef Similes vorig jaar nog op Sociaal.Net. “De kans daalt dat ze zelf fysieke en psychische klachten ontwikkelen.”

Sterker nog, de kansen tot herstel voor hun kwetsbare familielid nemen toe indien familie betrokken is. “Ook families zijn kwetsbaar en hebben hun eigen noden. Tegelijk kunnen en willen ze een sterke partner zijn in de zorg. Een potentieel dat onvoldoende benut wordt.”

Geestelijke gezondheid integreren

Voor Memisa en FMG betekent een goede gezondheid meer dan enkel de afwezigheid van ziekte. Het omvat het geheel van fysiek én mentaal welzijn. Integratie van geestelijke gezondheidszorg in hun projecten vinden ze vanzelfsprekend.

‘Een goede gezondheid is meer dan afwezigheid van ziekte.’

Bovendien beïnvloedt het ene maatschappelijke probleem het andere. Zo ligt het armoedepercentage hoger bij mensen met geestelijke gezondheidsproblemen. In Guinee lopen mensen met psychische problemen of een verslaving sneller het risico om hiv te krijgen. En een slechte geestelijke gezondheid verzwakt de immuniteit en vermindert de therapietrouw bij malaria.

Vooral vrijwilligers

Op dit moment werkt FMG met ongeveer 40 gemeenschapswerkers, iets meer mannen dan vrouwen. De gemiddelde leeftijd ligt tussen de 35 en 40 jaar. Het merendeel van de gemeenschapswerkers werkt al in de medische sector, bijvoorbeeld als verpleegkundige.

Daarnaast is er ook een kleine groep mensen die op dit moment geen job hebben, maar hun tijd graag zinvol willen besteden. Al moeten gemeenschapswerkers wel een basisopleiding hebben afgerond, zodat ze weten hoe om te gaan met medicatie en sensibiliseringsmateriaal.

Het is ook belangrijk dat de gemeenschapswerker afkomstig is uit de regio, zodat hij of zij vertrouwd is met lokale gewoonten en zich vlot kan uitdrukken in de plaatselijke taal. De meeste gemeenschapswerkers zijn vrijwilligers.

Stap voor stap

Rondvraag bij FMG leert dat hun voornaamste motivatie iets goed doen voor de gemeenschap is, en specifieker, bijdragen tot de verbetering van de volksgezondheid. Al spelen soms ook persoonlijke verhalen mee.

‘Ik kan niet goed tegen onrechtvaardigheid.’

“Ik kan niet goed tegen onrechtvaardigheid”, vertelt gemeenschapswerkster Lamara. “Graag wilde ik mijn steentje bijdragen om in mijn eigen regio mensen te ondersteunen die het niet zo gemakkelijk hebben”, zegt ze. “Al had ik dat in het begin wel wat onderschat.”

Ze vertelt het verhaal van een man in het dorpje Boumalol, die erg verward en verwaarloosd was. “Hij leed aan een zware psychische stoornis. Toen ik hem de eerste keer sprak, werd ik emotioneel. Maar al snel herpakte ik me. Dit maakt deel uit van mijn werk, zei ik tegen mezelf. Stap voor stap kunnen we deze man helpen.”

Worstelen met vooroordelen

Vooraleer gemeenschapswerkers starten met hun huisbezoeken, volgen ze een opleiding. Ze krijgen onder meer verschillende technieken aangereikt om aangepast te communiceren met de patiënt en zijn omgeving.

Daarnaast wordt het belang van professionele ontwikkeling van de patiënt onderstreept. Mensen stimuleren en begeleiden om opnieuw aan het werk te gaan, en zo onderdeel uit te maken van een gemeenschap, vormt een belangrijke stap in het herstel.

‘Er is niets mysterieus aan psychische klachten.’

“Voor mij was deze opleiding nuttig en noodzakelijk. Want gaandeweg besefte ik dat ik zelf ook nog met enkele vooroordelen worstelde”, aldus gemeenschapswerker Maryam. “Er is niets mysterieus aan psychische klachten. Het zijn patiënten die ziek zijn en ze verdienen een menswaardige behandeling opdat ze beter worden.”

Ook na de opleiding blijft uitwisseling belangrijk. Gemeenschapswerkers ontmoeten elkaar geregeld om ervaringen uit te wisselen. “Het is een manier om voortdurend bij te leren. Het doet ook deugd  om je verhaal te delen met iemand die hetzelfde werk doet”, zegt gemeenschapswerker Abdoul Aziz.

Breed spectrum

Het spectrum aan mentale aandoeningen is enorm breed en iedere context is anders. De opvolging en behandeling varieert sterk naargelang de diagnose die een patiënt krijgt. Soms is aangepaste medicatie nodig, terwijl in andere gevallen therapieën een oplossing kunnen bieden.

In de verschillende betrokken gezondheidscentra krijgen onder andere personen met psychoses een behandeling of worden epilepsiepatiënten opgevolgd. Maar ook vrouwen met postnatale depressies kunnen in de gespecialiseerde centra terecht voor de nodige nazorg.

Woorden doen ertoe

In een land waar 85 procent van de bevolking moslim is, werkt FMG ook samen met moskeeën om de bevolking te sensibiliseren. De imams roepen in het vrijdaggebed op om mensen met psychische aandoeningen te respecteren en niet uit te sluiten. Het team van FMG spoort ook journalisten aan om meer aandacht te besteden aan de sociale bescherming van deze kwetsbare groep.

‘Hoe we praten over geestelijke gezondheid beïnvloedt het denken.’

Daarbij wordt onder meer nagedacht over de woordkeuze. Want hoe we praten over geestelijke gezondheid beïnvloedt het denken. Welke woorden we gebruiken, de nuances die we leggen en het vermijden van simplismen: het helpt om psychisch lijden uit het verdomhoekje te halen.

“Het zijn geen gekken. Ik herhaal steeds dat psychische problemen iedereen kan overkomen. Wanneer ik praat met familie of vrienden van een patiënt, benadruk ik dat het geen straf is, maar een ziekte. Dat een behandeling nodig is en psychisch lijden op eenzelfde manier behandeld kan worden als fysiek lijden”, aldus Abdoul Aziz.

Onmenselijk

Want ondanks de geboekte vooruitgang worden mensen met geestelijke gezondheidsproblemen vaak geconfronteerd met discriminatie, stigmatisering en schendingen van hun mensenrechten. “Toen ik voor het eerst geconfronteerd werd met patiënten met mentale problemen, was dat een grote emotionele shock”, vertelt FMG-oprichter en dokter Abdoulaye Sow.

“De manier waarop ze behandeld worden, is onmenselijk. Soms komen ze in de gevangenis terecht. Een plek waar ze helemaal niet thuishoren. Ze zijn daar beland zonder behoorlijk onderzoek.” Nochtans is toegang tot gezondheidszorg een mensenrecht. Mensen onterecht naar de gevangenis sturen als ze psychische hulp nodig hebben, is dus een flagrante schending van de mensenrechten.

Deuk in het zelfvertrouwen

Dokter Sow vraagt meer verdraagzaamheid tegenover mensen die ‘anders’ zijn. Uitsluiting is geen oplossing.

Het is een bezorgdheid die ook Margot Cloet, gedelegeerd bestuurder van Zorgnet-Icuro, onlangs uitte. Cijfers van die koepelorganisatie toonden namelijk aan dat de laatste tien jaar het aantal gedwongen opnames in de psychiatrie in Vlaanderen met meer dan de helft was toegenomen. Volgens Cloet een teken aan de wand dat de samenleving steeds minder verdraagzaam is tegenover mensen die afwijkend gedrag vertonen. Een gedwongen opname is niet alleen traumatisch, maar ook ontzettend stigmatiserend.

‘Vooroordelen vormen een barrière voor patiënten om opnieuw een plek in te nemen in de maatschappij.’

Wereldwijd werken gezondheidswerkers, middenveldorganisaties, ngo’s en andere verenigingen hard om deze vooroordelen en de stigmatisering aan te pakken. Niet alleen om de menswaardigheid van de patiënten te garanderen. Het gaat verder. Vooroordelen zijn een belemmering voor herstel. Ze vormen een barrière voor patiënten om opnieuw een plek in te nemen in de maatschappij. En ze kunnen een blijvende deuk in het zelfvertrouwen veroorzaken.

“It takes a village to raise a child”, luidt de bekende zegswijze. Ongetwijfeld. Nu nog wachten tot “It takes a village to heal mental illness” op dezelfde manier ingeburgerd raakt.