Herstel begint bij de waarheid erkennen

Einde van de burgeroorlog

In de herfst van 2016 waren de ogen van de wereld heel even gericht op het Zuid-Amerikaanse Colombia. In dat jaar ondertekenden de regering en de communistische rebellengroep FARC-EP een historisch vredesakkoord.

De FARC-EP werd een politieke partij en het akkoord maakte, op papier althans, een einde aan een zware burgeroorlog die meer dan een halve eeuw duurde. Minstens 450.000 mensen kwamen daarbij om het leven, waarvan 80 procent burgerslachtoffers.

‘Een Waarheidscommissie moest de voornaamste dynamieken van de burgeroorlog in kaart brengen.’

Aanvankelijk namen de rebellen de wapens op om een eerlijkere verdeling van de landbouwgrond af te dwingen. Maar gaandeweg haalden economische belangen, zoals de lucratieve drugshandel, de bovenhand op dit politieke doel. Ook andere gewapende groepen mengden zich.

Er is toekomst als er waarheid is

Een fundamenteel onderdeel van het vredesakkoord was de oprichting van een Waarheidscommissie. Die kreeg de opdracht om de voornaamste dynamieken van de burgeroorlog in kaart te brengen. Zes jaar na de ondertekening van het vredesakkoord stelde de commissie eind juni haar eindrapport voor. ‘Er is toekomst als er waarheid is’ luidt de titel van het lijvige werkstuk.

Juridisch gezien zijn er geen bindende gevolgen verbonden aan het rapport. Maar voor zowel slachtoffers van het conflict als verantwoordelijken betekent het een cruciale stap naar verzoening en de opbouw van een nieuwe samenleving. In die zin symboliseert het rapport de hoop op een vreedzamer en gelijker Colombia.

30.000 getuigenissen

Het zuidwestelijke departement Cauca is een van de regio’s die het zwaarst getroffen werden door het conflict. Mabel Andrade werkte er jarenlang voor de organisatie Red por la Vida y los Derechos Humanos del Cauca (Netwerk voor het Leven en de Mensenrechten van Cauca), een partnerorganisatie van Broederlijk Delen. Sinds 2017 is ze de regionale coördinator van de Waarheidscommissie in Cauca.

De commissie verzamelde de voorbije jaren zo’n 30.000 getuigenissen van uiteenlopende betrokken partijen, over het hele land. Een monnikenwerk dat door de pandemie bemoeilijkt werd en vertraging opliep.

‘Het proces was gericht op de erkenning van zowel de slachtoffers als de verantwoordelijken van misdaden.’

Wat beschouwt Mabel Andrade als de voornaamste meerwaarde van de Waarheidscommissie? Het conflict werd eerder toch al uitvoerig gedocumenteerd door ngo’s en internationale organisaties zoals de Verenigde Naties?

“Het proces van de afgelopen vijf jaar was gericht op de erkenning van zowel de slachtoffers als de verantwoordelijken van misdaden. Beiden konden hun verhaal vertellen en met elkaar in dialoog gaan”, legt ze uit.

Seksueel geweld

Andrade licht enkele belangrijke bevindingen toe. Zo bevat het rapport van de Waarheidscommissie een hoofdstuk over seksueel geweld tijdens het conflict. Andrade: “Alle gewapende groepen, inclusief het leger en de politie, pleegden seksueel geweld. Niet alleen tegen vrouwen, maar ook tegen mannen en LGBTQI+-personen. Tegelijk is het belangrijk om te benadrukken dat seksueel geweld door de FARC-EP niet ingezet werd als militaire strategie.”

‘De staat vermoordde systematisch onschuldige burgers.’

“Een andere belangrijke conclusie is dat de Colombiaanse staat structureel, en met steun van een crimineel netwerk, onschuldige burgers systematisch vermoordde”, vervolgt Andrade. “Die werden dan gepresenteerd als guerrillero’s die door het leger waren ‘geneutraliseerd’.”

“Dit gebeurde om militaire successen te kunnen tonen in de strijd tegen de guerrilla. Deze strategie werd al jarenlang door nationale en internationale mensenrechtenorganisaties aangekaart. Maar dat de Waarheidscommissie dit nu ook kan aantonen, is heel belangrijk voor de Colombiaanse samenleving.”

Ongelijke landverdeling

Meer dan zeven miljoen Colombianen werden tijdens de oorlog van hun land verdreven. Veel gronden werden ingepalmd door bedrijven of particulieren met economische belangen. Dat gebeurde vaak in samenwerking met paramilitairen en corrupte politici. Zo bestendigde de oorlog de enorm ongelijke landverdeling. De teruggave van land aan slachtoffers, als een vorm van herstel, is een van de grootste uitdagingen van het vredesproces.

‘De Waarheidscommissie gaat bewust niet in op individuele verantwoordelijkheden. Ze kijkt eerder naar de grotere tendensen en dynamieken.’

Niet de linkse rebellen, maar de paramilitairen zijn volgens de Waarheidscommissie overigens de belangrijkste verantwoordelijken voor dodelijk geweld tijdens het conflict (45 procent van de slachtoffers). Daarna volgen verschillende rebellengroepen – in het bijzonder FARC-EP en ELN (27 procent), en tot slot het leger en politie (12 procent).

Bij het documenteren van het oorlogsgeweld overstijgt de Waarheidscommissie bewust het individuele niveau. Mabel Andrade: “De commissie gaat niet in op individuele verantwoordelijkheden binnen het gewapend conflict. Ze kijkt eerder naar de grotere tendensen en dynamieken die hebben plaatsgevonden. In haar contextanalyse is er veel aandacht voor de banden tussen politieke belangen, de drugseconomie en het gewapend conflict. Ook is er in een aantal casestudies aandacht voor andere economische belangen.”

Sociaal laboratorium

Het groene, bergachtige en vruchtbare departement Cauca, waar Mabel Andrade woont en werkt, is een soort sociaal laboratorium voor vredesopbouw in Colombia. De grote uitdagingen van het land komen er samen. De regio kent bovendien niet alleen ecologisch, maar ook etnisch een zeer grote diversiteit. Inheemse gemeenschappen, Afro-Colombianen en mestiezenAfstammelingen van een Europese en inheemse ouder.er naast elkaar, op vaak kleine lapjes grond.

‘Mijnbouw en plantages leiden vandaag tot nieuwe conflicten.’

Al decennialang zitten bewoners gekneld tussen het geweld van verschillende actoren, zowel het leger en de guerrilla, als paramilitairen en drugsbendes. Mijnbouw en de aanleg van uitgestrekte plantages van exportgewassen zoals suikerriet leiden vandaag tot nieuwe conflicten om land, water en grondstoffen.

Maar naast een lange geschiedenis van conflict kent Cauca ook een sterke traditie van sociale mobilisatie. Het netwerk Red por la Vida brengt verschillende basisbewegingen uit het departement samen en verdedigt hun stem bij de totstandkoming van ontwikkelingsplannen van de overheid. Die plannen moeten de beloftes van het vredesakkoord concreet maken, zoals een eerlijkere verdeling van land en steun voor duurzame economische alternatieven op het platteland.

Grond betekent leven

Wat de verschillende plattelandsgemeenschappen in Cauca delen, is een sterke, vaak spirituele band met hun land en leefomgeving. Grond betekent leven: vanuit die identiteit doen ze eigen voorstellen voor een leven in vrede, gebaseerd op hun tradities en op harmonie met de natuur.

‘Ook de natuur moet deel uitmaken van het herstelproces.’

Ook die natuur moet deel uitmaken van het herstelproces. “Bijzonder in het rapport van de Waarheidscommissie is dat er aandacht is voor de impact van het gewapend conflict op de natuur en op rivieren”, legt Mabel Andrade uit. “Er zijn specifieke plekken, die zo geraakt zijn door het conflict, dat ze deel zijn geworden van de geschiedenis ervan.”

Zo zijn er veel rivieren waar gewapende groepen lichamen in gooiden om ze te laten verdwijnen. De Cauca-rivier heeft verschillende plekken langs haar oevers waar dit is gebeurd. Bij de presentatie van het rapport vond een symbolische bijeenkomst plaats bij deze rivier.

Autonomie

Bij de vredesvoorstellen vanuit de gemeenschap gaat het concreet bijvoorbeeld om steun voor familiale landbouw. Zodat boeren hun eigen gezin kunnen voeden, maar ook gewassen op de lokale markt kunnen brengen. Autonomie is daarbij het sleutelwoord.

Een heikel thema is bijvoorbeeld zaaigoed. Zo maakt de overheid het gebruik van lokale, traditionele zaden erg moeilijk. Boeren zijn afhankelijk van gecertificeerde zaden die verkocht worden door grote multinationals. De zaden worden zo gemanipuleerd dat boeren er de bijhorende kunstmest voor moeten kopen. Dat is niet alleen schadelijk voor het milieu, het is voor velen ook onbetaalbaar.

‘Boeren zijn afhankelijk van zaden van multinationals.’

Bovendien zijn gemeenschappen vaak afhankelijk van machtige drugsbendes, die hen dwingen om cocaplanten te telen.Cocaplanten zijn het basisproduct van cocaïne, die vooral geëxporteerd wordt naar de VS en Europa.Het vredesakkoord beloofde om boeren te ondersteunen bij het vervangen van coca door andere gewassen. Maar in de praktijk vulden drugskartels op verschillende plaatsen het machtshiaat in dat de FARC-EP achterlieten. Het gevolg was een toename van cocaplantages in de laatste jaren.

De Waarheidscommissie is trouwens erg kritisch voor het repressieve drugsbeleid van de overheid, gebaseerd op militarisering en de besproeiingen van cocavelden met het giftige glyfosaat.

Gevaarlijk voor activisten

Daarnaast gaat de lokale vredesagenda van gemeenschappen ook om veiligheidsgaranties. Colombia is immers nog steeds het gevaarlijkste land ter wereld voor sociale leiders en mensenrechtenactivisten. Vaak gaat het om leiders van gemeenschappen, of ex-rebellen. Cauca kent het grootste aantal moorden van het hele land.

‘Cauca kent het grootste aantal moorden van het hele land.’

Activisten krijgen onvoldoende bescherming, misdaden tegen hen worden niet grondig onderzocht en daders worden zelden bestraft. Red por la Vida documenteert deze schendingen van mensenrechten, kaart ze aan en pleit voor grondigere actie van de overheid om de straffeloosheid tegen te gaan.

Van waarheid naar verzoening

In augustus kwam de Waarheidscommissie aan het einde van haar mandaat. Mabel Andrade maakt de balans op: “Erkenning door slachtoffers en verantwoordelijken over wat er is gebeurd en wat de impact hiervan is geweest op beiden is een van de belangrijkste verwezenlijkingen van de Waarheidscommissie geweest.”

‘De waarheid kennen over wat er echt is gebeurd in de context van het conflict, is een mensenrecht en voor veel slachtoffers zo ontzettend belangrijk.’

“De waarheid kennen over wat er echt is gebeurd in de context van het conflict, is een mensenrecht en voor veel slachtoffers zo ontzettend belangrijk. We hebben op veel verschillende plekken in het land slachtoffers en verantwoordelijken samengebracht. Dat is een lang proces geweest, waarbij vertrouwen gewonnen moest worden.”

Ondanks dat moeizame proces boekte de commissie toch bescheiden, concrete successen. “In de gemeente Caldono in de regio Cauca hebben we bijvoorbeeld leden van de FARC-EP en inheemse gemeenschappen gedurende maanden begeleid”, vertelt Mabel Andrade. “Daar is uiteindelijk zonder veel media-aandacht een dialoog ontstaan. Erkenning van elkaar, en ook de erkenning van de gevolgen van het conflict voor de slachtoffers zijn de eerste stappen naar verzoening.”

Amnestie

Het werk van de Waarheidscommissie is niet allesomvattend. Andrade: “Heel veel verhalen blijven onderbelicht. Maar door verschillende casussen te brengen, hopen we dat andere slachtoffers zich met deze verhalen kunnen identificeren. De individuele gevallen worden naar voren gebracht in het Bijzondere Vredestribunaal.” Dat tribunaal werd opgericht als onderdeel van het vredesakkoord en moet oorlogsmisdaden berechten.

‘Ex-rebellen krijgen amnestie. Maar opvallend: net in de regio’s waar het conflict de diepste wonden heeft geslagen, krijgt de amnestieregeling de grootste publieke steun.’

In het vredesakkoord werd voorzien dat ex-rebellen van de FARC-EP amnestie krijgen. Dat zij vrijuit gaat, is een uiterst controversieel punt voor veel Colombianen. Maar opvallend: net in de regio’s waar het conflict de diepste wonden heeft geslagen, zoals Cauca, kregen het vredesakkoord en dus de amnestieregeling wel de grootste publieke steun.

Een overheidsprogramma begeleidt ex-rebellen bij hun re-integratie in de samenleving. Daarvoor werden over het hele land zogenaamde ‘overgangskampen’ voorzien. De ernstigste misdrijven (zoals moorden en verkrachtingen) worden wel voor het Bijzondere Vredestribunaal berecht. Als ex-rebellen in die zaken de volledige waarheid vertellen, kunnen ze alternatieve straffen krijgen.

Verdeeld en gehavend land

Vandaag is Colombia nog steeds een verdeeld en gehavend land. Veertig procent van de bevolking leeft in armoede. De sociale en economische kloof tussen rijk en arm is enorm, en werd verder uitgediept door de coronapandemie. Vooral in de grote steden was voor veel Colombianen het conflict altijd iets dat zich ver weg in het binnenland afspeelde, in de jungle of het Andesgebergte.

‘Voor veel Colombianen was het conflict iets dat zich ver weg afspeelde.’

Hoe moet het nu verder met het vredes- en verzoeningsproces? De Waarheidscommissie wil een bijdrage leveren aan de bewustwording en verwerking van het verleden, bij alle Colombianen. Mabel Andrade: “Het rapport is lijvig. De afgelopen maanden hebben we samen met andere organisaties hard gewerkt om manieren te bedenken om het rapport behapbaar te maken voor een breed publiek. Het is van groot maatschappelijk belang dat we de conclusies zo breed mogelijk verspreiden.”

Moment van hoop

De regering van inmiddels uitgetreden rechtse president Ivan Duque toonde de voorbije jaren weinig bereidheid om het vredesakkoord te implementeren. Dat gebrek aan politieke wil leidde de voorbije jaren tot grote protestacties tegen het regeringsbeleid. Tekenend was ook zijn afwezigheid bij de voorstelling van het rapport van de Waarheidscommissie.

Lees ook

Bemiddeling in Rwanda: ‘Mensen zijn veerkrachtig’

Het verklaart waarom bij de afgelopen presidentsverkiezingen in juni, voor het eerst in de geschiedenis van het land, een linkse kandidaat (en ex-guerrillero) tot president werd gekozen: Gustavo Petro. Zijn vicepresident, Francia Márquez, is een Afro-Colombiaanse milieuactiviste uit Cauca.

Samen met de publicatie van het rapport van de Waarheidscommissie betekent de overwinning van het duo Petro-Márquez een moment van hoop voor Colombia. Zij staan voor de grote uitdaging om de komende jaren vredesopbouw en duurzame ontwikkeling met elkaar te verzoenen.