Ex-gedetineerde en hulpverlener Youssef: ‘Ik wil dat mijn leven zin heeft gehad’

Problemen opstapelen

Het zijn pittige tijden. De nachtopvang voor dak- en thuisloze mensen zit bomvol. Ook bij Victor van het Antwerpse CAW zijn alle 72 bedden bezet. Youssef en zijn collega’s moeten elke avond opnieuw mensen weigeren. “Buitenstaanders denken dat ik een zware job heb omdat ik met daklozen werk”, zegt Youssef. “Maar het lastige zijn niet de mensen, wel het feit dat je hen amper kan helpen.”

‘Bepaalde mensen in onze samenleving worden aan hun lot overgelaten.’

Hij geeft twee pijnlijke voorbeelden. Een dakloze man die net ontslagen is uit een psychiatrisch ziekenhuis en al meteen opnieuw tekenen van een ernstige psychose vertoont, en een andere bekende die niet veel later bewust een overdosis pillen inneemt in de opvang. “De avond nadien stond hij opnieuw aan onze deur”, vertelt Youssef. “Mensen belanden op crisisdiensten, maar blijkbaar is hun situatie niet ernstig genoeg om hen daar te houden. Dus kloppen ze opnieuw bij ons aan.”

“Voor mij toont het aan dat bepaalde mensen in onze samenleving aan hun lot overgelaten worden. De nachtopvang kan op dat vlak geen verandering brengen, extra bedden zijn niet de oplossing. Soms heb ik het gevoel dat we alleen maar problemen opstapelen.”

Racisme bovenop armoede

Hij trekt het zich aan. Natuurlijk. Maar aan opgeven denkt hij niet. Omdat hij mensen wil helpen. Maar ook wel, geeft hij toe, omdat de jobs voor hem niet voor het rapen liggen. Hij heeft tenslotte een strafblad. Maar ook toen dat er nog niet was, verliep de zoektocht naar werk al moeilijk.

Als tiener op zoek naar een vakantiejob, botste Youssef al op vooroordelen: afwassers zijn er genoeg, de kassa doen is niks voor bruine jongens. Het was racisme bovenop armoede, want zijn gezin – vier kinderen en een papa met een handicap – had het moeilijk. Ellende en kansenongelijkheid die voor buitenstaanders heel moeilijk te begrijpen valt.

De lieve seut die Youssef altijd geweest was – braaf op school, thuis met zijn neus in de boeken – vervelde in zijn late tienerjaren tot iets anders. Er was, buiten de onmogelijke studentenjobs, toch iets om geld mee te verdienen: de drugswereld. Het systeem werd de vijand. Een avondje uit veranderde alles: de seut werd gedetineerde.

‘Een avondje uit veranderde alles: de seut werd gedetineerde.’

Youssef wil zijn eigen verantwoordelijkheid in het verhaal niet ontwijken. Uiteraard heeft hij fouten gemaakt. Anders beland je niet in de gevangenis. Hij heeft er ook oprecht spijt van. Zijn strafblad is zijn eigen schuld, niet die van de samenleving. Al loopt daar natuurlijk wel een en ander mis.

“Armoede wordt vaak onderschat. En het stukje discriminatie en racisme… Als iemand zich niet gehoord, gezien of begrepen voelt, gaat hij regels aan zijn laars lappen. Zo werkt het. Word ik niet betrokken? Fuck it. Dan gelden de wetten niet voor mij. Maar vraag me ook geen grote analyse. Elk verhaal is anders. Elk mens reageert op zijn manier op zijn kwetsuren.”

Nederland

Wat Youssef wel zeker weet: dat er vandaag heel wat misloopt in het Belgische gevangeniswezen. Hij zat in meerdere Belgische gevangenissen maar ook in het Nederlandse Tilburg. Of er veel verschil is? Hij lacht luid. “Het is amper te vergelijken. Herinner jij je het nieuws van de marteling in de Antwerpse gevangenis? Dat is het topje van de ijsberg, hé.”

“In België draait alles zogezegd om veiligheid. Maar iedereen vult dat woord op zijn eigen manier in. Voor de ene penitentiair beambte is een tandenborstel veilig, voor de andere levensgevaarlijk. In contact met de gevangenen staat het protocol centraal. De regeltjes. Dat creëert veel frustraties bij gedetineerden, waardoor ze in weerstand gaan.”

‘In de Nederlandse gevangenis krijg je nog het gevoel als mens gezien te worden.’

“In Nederland daarentegen ligt de focus niet op veiligheid, maar op de mens. De Nederlandse beambten die met jou in het paviljoen werken, gunnen je het beste, willen helpen – dat voel je. Zij komen zelf naar jou toe, houden persoonlijk contact, hanteren een coachende stijl. Je krijgt het gevoel nog als mens gezien te worden.”

“Is er toch een akkefietje? Dan komt een andere persoon je in de cel uitleggen waarom je een tuchtmaatregel gekregen hebt. Zo blijven de rollen gescheiden. Dat is echt een gigantisch verschil.”

Vertrouwen

Maar of het dé oplossing is, die Nederlandse stijl? Ook niet helemaal. “Want na mijn vrijlating uit Tilburg ben ik toch opnieuw in den bak beland.”

‘Iedereen maakt op een bepaald moment een klik.’

Het gaat dus om meer. Eerst moet je zelf een klik maken, zegt Youssef. In zijn eerste periode was het: problemen weglachen, drugs gebruiken, zichzelf verdoven. “Maar de tweede keer liep het anders. Geloof me: iedereen daarbinnen maakt op een bepaald moment een klik. Al duurt het soms jaren, spijtig genoeg.”

Toen hij de tweede keer binnen moest, was Youssef wat beter voorbereid. Hij vroeg meteen een ‘vertrouwensjob’. Hij werkte in het opleidingscentrum voor de penitentiair beambten. “Ik zat niet heel de tijd op cel met lotgenoten, maar hoorde ook de dagelijkse besognes van mensen die wel nog in de samenleving vertoefden. Zo houd je voeling met de maatschappij.”

Afhankelijkheid

Tijdens de Covid-pandemie kwam Youssef in aanmerking om vroeger vrijgelaten te worden. Opvallend: hij weigerde. Hij wilde zijn straf uitzitten. Iedereen verklaarde hem gek. “Maar ik voelde dat ik er niet klaar voor was.”

Youssef had de ervaring van zijn eerste vrijlating. Toen leek het best goed met hem te gaan. Hij was gestopt met zijn middelengebruik, er stond nog een netwerkje voor hem klaar. “Lang gestraften worden afhankelijk gemaakt. Wat ze nodig hebben, wordt naar hun cel gebracht. Komen ze eindelijk vrij, dan kunnen ze niet meteen op eigen benen staan. Maar net dan komt er zo gigantisch veel op je af. “

‘Youssef kwam in aanmerking om vroeger vrijgelaten te worden. Hij weigerde.’

“Ik had geen woonst, geen werk, een gigantische schuldenberg. Tegelijkertijd hanteer je nog steeds de foute copingstrategieën. Dan kom je snel weer in de problemen.”

Die problemen wilde Youssef voor zijn, door in de gevangenis te blijven. En vanuit de cel de volgende stap voor te bereiden. “Ik ben meteen bij mijn vrijlating in opname gegaan. Zo kon ik aan mijn verslaving en mijn gedrag werken, maar kreeg ik ook de tijd om samen met professionals alle andere domeinen – woonst, werk, financiën en het emotionele luik – aan te pakken.”

Lees ook

‘Hulpverleners hebben nooit een groot verschil gemaakt’

Of je daar dan niet op voorbereid wordt aan het einde van je termijn? Youssef lacht luid. “Je moet vanuit je cel zogezegd werk en woonst zoeken. Maar hoe dan? Bij de psychosociale dienst krijg je om de paar maanden een afspraak en wat opdrachten, maar het is vooral: trek je plan. Die mensen zelf doen hun best hoor, maar ze zijn totaal onderbemand.”

“Als je gevangenen dichter bij de samenleving houdt en sterker in hun schoenen zet, kan het wel. Een oplossing zie ik in de detentiehuizen. Als er meer plekken met zo’n aanpak zouden zijn, zou de overbevolking misschien opgelost geraken.”

Schaamte

Dankzij zijn familie en vrienden vond Youssef na zijn tweede opsluiting en maandenlange opname snel een eigen stek. Zijn jobzoektocht verliep moeilijker. “Iedereen heeft het over een tweede kans. Maar wie geeft ze echt? Ik heb honderden brieven gestuurd zonder zelfs maar reactie te krijgen. Bij het CAW had ik het geluk dat de juiste persoon aan de andere kant van de sollicitatietafel zat.”

Ondertussen studeert Youssef toegepaste psychologie in avondschool. Om meer zelfinzicht te ontwikkelen, te groeien als mens, en natuurlijk om zijn kansen in de toekomst te vergroten. “Aanvankelijk was het zoeken in die opleiding. Ik dacht constant: ik hoor hier niet thuis. Nu pas, in mijn derde jaar, voel ik me wat meer op mijn gemak.”

‘Iedereen heeft het over een tweede kans. Maar wie geeft ze echt?’

Want er is iets dat Youssef altijd met zich meedraagt: schaamte. “Dat zal nooit weggaan. Ik blijf voor altijd een gedetineerde. En die horen er nu eenmaal niet meer bij.”

“Mensen geven vaak aan dat ze geen probleem hebben met mijn verleden, maar onbewust geven ze wel confronterende signalen. Er gebeurt iets in hun hoofd, en daardoor ook in het mijne. Ik zal mijn verleden nooit achter mij kunnen laten.”

Spiraal

Youssef kijkt dan ook verrast op wanneer we vragen hoe hij de negatieve spiraal heeft kunnen doorbreken. “Ben ik dan uit de spiraal? Ik ben veranderd, ik doe moeite, maar rondom mij zijn veel dingen hetzelfde gebleven. Er kan van alles gebeuren waardoor ik terug bij af ben. Veel heeft met geluk te maken. Maar dat wordt vaak vergeten door mensen.”

“Zoals de schaamte een vlek in mijn leven blijft, blijven de doemscenario’s in mijn hoofd spelen. Wat als ik morgen mijn job verlies en financiële problemen krijg? Wat als er iets gebeurt op straat en ik in de buurt ben? Wie wordt er tegengehouden, denk je? Mij kennen ze al. Alles kan zomaar weer instorten.”

‘Alles kan zomaar weer instorten.’

“Wie niets verkeerd doet, komt niet in de problemen, zeggen ze dan. Dat is bullshit. Misdaden worden begaan in elke laag van de samenleving, toch zie je in de gevangenis vooral mensen met migratieachtergrond of uit een kwetsbare omgeving. Ik moet dus realistisch zijn. Kom over twintig jaar nog eens terug, pas dan kan ik je antwoorden of ik de spiraal doorbroken heb. Want nu moet ik nog elke dag strijden.”

Dat hij vandaag mondig en sterk klinkt, werpen we tegen. “Dat lijkt vooral zo. Ik heb geleerd om me opnieuw uit te spreken. Maar ik blijf twijfelen. Tijdens mijn detentie voelde ik me heel klein. De gevangenis doet iets met een mens. Hoe langer je vastzit, hoe groter de afstand tot de samenleving en hoe groter de schade.”

Jongeren

Youssef komt nog eens terug op zijn laatste vrijlating. Dat zijn gok goed uitgedraaid is. Van de groep die door Covid-19 wel vroeger vrijgelaten werd, zat de meerderheid binnen de drie maanden opnieuw vast. “Ik kon vooraf zeggen wie het niet zou redden, mijn voorspelling is uitgekomen. Ik haal ze er zo uit, de jonge gasten die een vogel voor de kat zijn. Dan denk ik: als ik dit kan zien, dan kunnen mensen die al jaren in de gevangenis werken dat toch ook?”

Het is een motivatie om verder te studeren. Want hij hoopt dat zijn kennis en ervaring ooit gebruikt kan worden voor het goede. “Ik zou graag met jongeren werken. Neem de jeugdinstellingen. We weten toch dat jongeren van daaruit vaak doorstromen naar gevangenissen? Moeten we daar niks aan doen?”

Lees ook

‘Als je continu voor de meest kwetsbaren zorgt, wie zorgt er dan voor jou?’

“Ik geloof dat veel hulpverleners met de beste bedoelingen aan de slag gaan met kwetsbare jongeren. Maar ik zie ook dat er nog een kloof gaapt tussen de twee. Dat jongeren hun begeleiders niet ‘geloven’, dat er te weinig te feeling is. Dan spreek ik niet als ex-gedetineerde, maar als iemand met migratieachtergrond.”

“Hoewel iedereen de mond vol heeft van diversiteit, is er nog veel werk. Organisaties voor jongeren uit een kwetsbare omgeving, reflecteren die doelgroep niet. Medewerkers met migratieachtergrond moeten zich nog steeds dubbel zo hard bewijzen, hoewel er een hele generatie met diploma’s klaar staat. Inclusie blijft de uitdaging. Ook voor organisaties die wel beweren divers te zijn. Want waar zit die diversiteit? Bij de veldwerkers, niet hogerop de ladder. Dat moeten we echt durven benoemen.”

Ervaringswerker

Of hij een soort ervaringswerker in detentie zou kunnen worden, vragen we tot slot. “Als ex-gevangene kan je niet voor justitie werken, natuurlijk. En ik zou ook niet in een gevangenis aan de slag willen. Je vindt niemand die terugkeert naar de plek waar hij zoveel trauma heeft opgelopen. Maar ik zou van buitenaf zeker wel met gedetineerden aan de slag willen. Rond gedragsverandering, agressiebeperking, persoonlijke begeleiding – die dingen.”

‘Ik wil dat mijn leven zin heeft gehad.’

“Het zou waardevol zijn”, besluit Youssef. “Maar of het genoeg is? Eén individu helpen, is mooi. Maar ik wil dingen ook structureel veranderen. Ik wil niet aanvaarden dat fouten blijvend herhaald worden. Als ik shit had geaccepteerd, zat ik nu nog altijd ik-weet-niet-waar. Misschien is mijn ego te groot, maar aan het einde van de rit wil ik dat mijn leven zin heeft gehad. Dat ik niet alleen schade heb berokkend, maar ook nuttig ben geweest. Of dat ik op zijn minst mijn best heb gedaan.”