Vrijwilligerswerk is niet ‘u vraagt, wij draaien’

Handen, oren en voeten

Sociale media staan op die ‘feestdag’ vol met berichten als “bedankt, jij maakt het verschil”, “vrijwilligers worden niet betaald omdat ze onbetaalbaar zijn”, “vrijwilligers: de volwassen versie van goede feeën” en “als elke vrijwilliger een ster kreeg, werd het nooit meer donker”.

‘Niemand lijkt nog zonder de vrijwilliger te kunnen.’

Met deze waarderende woorden benadrukken organisaties dat vrijwilligers onmisbaar zijn. En dat is terecht: door diverse besparingen in zorg, welzijn en cultuur moeten organisaties beroep doen op vrijwilligers om de gaten op de werkvloer te dichten. Vrijwilligers zijn de extra paar handen, oren en voeten die noodzakelijke basistaken opnemen.

Ze schenken koffie in de woonzorgcentra en luisteren er naar levensverhalen en verzuchtingen. Ze gaan op huisbezoek, ze houden wereldwinkels en wereldcafés open.

Strijd om de vrijwilliger

Niemand lijkt nog zonder de vrijwilliger te kunnen. De strijd om de vrijwilliger is losgebarsten. Vrijwilligers rekruteren, is voor veel organisaties een topprioriteit.

Dit toont een kijk op vrijwilligerswerk waarbij de vrijwilliger in de eerste plaats gezien wordt als een extra bron van werkkracht. Het plaatst de vrijwilligers in uitvoerende en dienstverlenende rol. Ze worden ingezet om de doelstellingen van de organisatie te verwezenlijken. Vrijwilligersbeleid is er dan op gericht om vrijwilligers zo efficiënt mogelijk in te passen in de organisatielogica.

Over haar toeren

Dat perspectief botst op grenzen.

Door recente besparingsgolven in welzijn, cultuur en middenveldorganisaties moeten organisaties snoeien. Om hun doelen alsnog te bereiken, kijken ze nog meer in de richting van vrijwilligers. De vraag naar vrijwillige werkkrachten is groter dan het aanbod.

Anders kijken

Die oververhitting van vrijwilligerswerk daagt ons uit om fundamenteel anders te kijken naar vrijwilligerswerk.

Voor alle duidelijkheid: het probleem ligt niet bij het gebrek aan engagement. Eigen onderzoek naar vrijwilligerswerk en burgerinitiatieven laat zien dat burgers zich nog steeds inzetten en actief mee vorm willen geven aan de samenleving.Piot, J., Heylen, M. (2017), Eat, love, volunteer. Hoe vrijwilligers ondersteunen, Kalmthout, Pelckmans Pro; Plovie, E. (2019), Burgers in beweging, In: Schrooten, M., Thys, R. en Debruyne, P. (eds.), Sociaal schaduwwerk. Over informele spelers in het welzijnslandschap, Brussel, Politeia.

‘Vrijwilligerswerk is een uiting van burgerschap.’

Maar burgers doen dit wel anders dan vroeger. Ze engageren zich in de winteropvang en slapen enkele nachten mee in. Ze komen samen in wijkcomités om zich te bezinnen over zorgzame buurten of houden de plaatselijke buurtbar open. Buurtmoestuinen schieten als paddenstoelen uit de grond. Kunstenaars en bewoners komen op voor hun wijk.

Circulaire economie brengt mensen samen. Dakloze jongeren vinden een veilige haven via een burgernetwerk. Mensen zonder papieren zetten zich belangeloos in voor asielzoekers die stranden in een park in Brussel. Ze zetten heuse systemen op waar menig organisatie jaloers op zou zijn.

Samen vorm geven

Deze nieuwe vormen van engagement tonen een ander perspectief op vrijwilligerswerk. In dit perspectief is vrijwilligerswerk een uiting van burgerschap. Deze engagementen zijn gericht op het samen vorm geven aan de samenleving.

Vrijwilligerswerk vanuit een burgerschapsperspectief toont zich in de betrokkenheid van de burgers zelf. De vrijwilliger die het initiatief neemt, kent de omgeving waarin hij zich beweegt. De aanleiding tot vrijwillige inzet zijn gemeenschappelijke noden. Eigenaarschap staat hier centraal. Van daaruit ontstaan diverse vormen van engagement. Vrijwilligers gaan zich verder organiseren in bijvoorbeeld verenigingen, voorzieningen of zorgzame buurten.

Spontaan engagement

Dit vrijwilligerswerk draait de verhoudingen om. De vrijwilliger zet zich op gelijke hoogte met de sociale professional en neemt ook zelf initiatief. De vrijwilliger daagt organisaties uit om met hen mee op weg te gaan en uit de comfortzone te treden. Het is de vrijwilliger die voor een levende verbinding en dus afstemming zorgt tussen de organisatie en samenleving.Piot, J., Heylen, M. (2017), Eat, love, volunteer. Hoe vrijwilligers ondersteunen, Kalmthout, Pelckmans Pro.

Lees ook

Vrijwilligers zoeken woonst voor vluchtelingen

Ze ervaren sociale onrechtvaardigheid of zien opportuniteiten en beslissen actie te ondernemen. Wat ze doen kan variëren van gemeenschapsvormend over dienstverlenend tot politiserend. Net in de praktijken waar ze individuele verhalen verbinden tot publieke kwesties, krijgt burgerschap een democratische invulling.

Sociale professional 2.0

Zo’n burgerschapsperspectief op vrijwilligerswerk zet de sociale professional in een andere rol.

Die verandering situeert zich op verschillende vlakken. Het is niet langer ‘u vraagt, wij draaien’. De burger neemt zelf initiatief. De vrijwilliger daagt de professional en de organisatie uit om in dialoog te gaan vanuit een leefwereldperspectief.

In dat democratisch proces kan de sociale professional een belangrijke bijdrage leveren door verhalen van vrijwilligers te beluisteren en te verbinden. Hij brengt verschillende perspectieven aan de oppervlakte en stemt die op elkaar af. Dit is geen vanzelfsprekend verhaal. Er spelen verschillende belangen en kwesties van macht.

Dat vraagt een andere relatie tussen vrijwilliger en professional met meer gelijkwaardigheid en wederkerigheid. Die omkering in posities vereist een sociale professional die het weten iets meer in niet-weten ombuigt. Dit vraagt een open houding van de professional, om plaats te maken voor dat vrijwilligers inbrengen in de organisatie. Zo kunnen ze samen bouwen aan de samenleving waarbij vrijwilligerswerk niet louter gerecupereerd wordt voor het verwezenlijken van de eigen organisatiedoelstellingen.

Kritisch blijven

Dat burgerschapsperspectief op vrijwilligerswerk is meer future-proof. We staren ons niet blind op de vraag hoe we meer vrijwilligers kunnen rekruteren, maar kijken naar hun betekenis in de huidige samenleving.

‘Burgerschapsperspectief op vrijwilligerswerk is meer future-proof.’

Toch moeten we kritisch blijven. Want, afhankelijk van de definitie van burgerschap die men hanteert, heeft ook dat burgerschapsperspectief valkuilen. Zo dreigt participatie het ‘nieuwe moeten’ te worden. We stellen hoge eisen aan de manier waarop en de mate waarin burgers participeren.

En ook vrijwilligerswerk en burgerinitiatieven bezondigen zich aan uitsluitingsmechanismen. We zien bijvoorbeeld dat de toegang tot vrijwilligerswerk voor personen in een maatschappelijk kwetsbare positie niet evident is. Op die manier glijdt vrijwilligerswerk af naar iets voor de happy few. Terwijl net elke vorm van engagement waardevol is en we als professional diverse participatiekansen moeten bieden.

Op hun hoede

En wat vrijwilligers doen vanuit dat burgerschapsperspectief, is niet per definitie goed. Sociale professionals nemen hier een essentiële rol op door processen te bevragen, bijvoorbeeld vanuit een mensenrechtenperspectief.

‘Elk engagement is waardevol.’

Diezelfde sociale professionals moeten ook op hun hoede zijn. Een overheid in besparingsmodus ziet uitgelezen kansen in het recupereren van burgerkracht als extra inzet. Een overheid in een voor-wat-hoort-wat logica ziet mogelijkheden om mensen te verplichten om te participeren.

Feeën in de samenleving

Zijn vrijwilligers dan werkelijk de feeën in de samenleving?

Ja, hun magie kan van onderuit een sterke beweging op gang brengen. Maar deze kracht is niet altijd sterk of breed genoeg om structurele democratische veranderingen te realiseren. Om bergen te verzetten, is een intelligente wisselwerking met sociale professionals nodig.