Veerkrachtige gemeenschap verbindt na terreur

Sociaal weefsel verscheurd

Bijna twee jaar geleden ondervonden we aan den lijve hoe een terreuraanslag het sociaal weefsel kan verscheuren. Hoeveel solidariteit er ook is in de eerste periode na een aanslag, gevoelens van verbondenheid ebben snel weg. Ze maken plaats voor kritiek op het beleid, ruzie en scheldpartijen.

‘Gevoelens van verbondenheid ebben snel weg.’

Niet alleen bij grote terreuraanslagen wordt het maatschappelijk weefsel verscheurd. Ook bij kleinere meer lokale rampen is dit vaak zo. Slachtoffers getuigen over vereenzaming en vinden nog moeilijk hun plaats in de maatschappij. En sommige natuurrampen hebben zo’n verwoestende kracht dat er van een maatschappij letterlijk niet veel meer overblijft.

Willekeurige wraak

Beleidsmakers moeten voorzichtig zijn in de nasleep van terreur. Wie denkt politiek garen te spinnen uit het verder polariseren en verdelen van bevolkingsgroepen, verscheurt de maatschappij op het moment dat deze uiterst kwetsbaar is.

Zo kan op drama’s en terreur willekeurige vergelding volgen. Een persoon uit de getroffen bevolkingsgroep neemt wraak op een willekeurig lid van de vermeende schuldige bevolkingsgroep.Lickel, B. e.a. (2006), ‘Vicarious Retribution. The Role of Collective Blame in Intergroup Agression’, Personality and Social Psychology Review, vol. 10, 4, 372-390.Om zo’n ontsporingen te voorkomen, moeten beleidsverantwoordelijken verbinden, niet polariseren.

Op zoek naar zekerheid

Het terugplooien op zichzelf en de eigen bevolkingsgroep is een gekend psychologisch mechanisme.Miller, C.H, and Landau, M.J. (2005), ‘Communication and terrorism: A Terror Management Theory Perspective’, Communication Research Reports ,22(1), 79-88.In chaotische tijden zoeken we zekerheid. Daarom vervallen we makkelijk terug in stereotiepe manieren van denken en omringen we ons met gelijkgestemden.

Referentiefiguren passen in deze zoektocht naar houvast. Een gezaghebbend politicus neemt plots de rol van verbindend staatsman op zich. Hij geeft zin aan het gebeuren en stelt mensen gerust. Denk bijvoorbeeld aan de respectvolle en betrokken Peter Vanvelthoven, burgemeester van Lommel, na de busramp in Sierre. Na de Brusselse aanslagen misten we zo’n figuur meer dan ooit.

Het valt op hoe weinig initiatieven er werden genomen om een ernstige maatschappelijke gebeurtenis als deze collectief te helpen verwerken. Na de aanslagen in Brussel werden slechts een paar slachtofferverenigingen opgericht. Ook de sociaal-culturele initiatieven, specifiek gericht op maatschappelijk herstel na deze gebeurtenis, zijn op één hand te tellen.

Belang van ontmoeting

Tragedies versterken solidariteit. Voorwaarde is wel dat mensen elkaar blijven ontmoeten. Een onderzoek na de campusmoorden op Virginia Tech in 2007 onderscheidt drie sferen waarin solidariteit ontstaat na een massatragedie: de private, parochiale en publieke sfeer.Hawdon, J and Ryan, J. (2011), ‘Social Relations that Generate and Sustain Solidarity after a Mass Tragedy’, Social Forces, 89(4), 1363-1384.

‘Tragedies versterken solidariteit.’

Wanneer mensen samenkomen om te rouwen in de private sfeer, heeft dit impact op het individuele welzijnsgevoel, maar niet op het gemeenschapsgevoel. Dat is wel het geval bij het bijeenkomen in de parochiale en publieke sfeer. Dat versterkt solidariteit en gemeenschapsgevoelens op een duurzame manier.

Het leven hernemen

Rampen veroorzaken niet alleen kwetsuren bij individuele slachtoffers, maar raken ook de samenleving. Op beide terreinen liggen mogelijkheden en krachten voor herstel. Goede nazorg heeft oog voor de veerkracht van het individu en de herstellende kracht van de gemeenschap.

Toch benadrukken noodplannen en verwerkingshandboeken het belang van de terugkeer naar het ‘normale’ leven. Activiteiten van jeugdhuizen, verenigingen en socioculturele centra worden best snel hernomen. Ze helpen het gemeenschapsgevoel te herstellen en zelfs versterken. Door samen te komen, worden nieuwe solidaire verbindingen gelegd. Dat heelt het gekwetst sociaal weefsel.

Kracht van sociale ondersteuning

Verschillende experten benadrukken het belang van hulp door psychologisch geschoolde professionals.

‘De meeste rouwenden worden geholpen door hun omgeving.’

Hoewel dit een belangrijke boodschap is voor diegenen die het nodig hebben, is het niet zinvol deze hulp algemeen uit te rollen. De meeste rouwenden worden geholpen door hun omgeving. Rouw is een belangrijk onderdeel van het leven. De meeste mensen zijn in staat anderen in hun omgeving bij te staan. Die ondersteuning is een van de sterkste beschermende factoren na een incident.Brewin, C., Andrews, B., Valentine, J. (2000), ‘Meta-analysis of risk factors for posttraumatic stress disorder in trauma-exposed adults’, Journal of Consulting and Clinical Psychology, Vol 68(5), 748-766.

Van individu naar gemeenschap

Veerkracht is een centraal idee in de aanpak van de gevolgen van massatragedies. Want de kracht om het hoofd te bieden aan tegenslagen is niet alleen een individuele zaak. We kunnen ook kijken naar de veerkracht van een gemeenschap.Walsh , F. (2016), Strenghtening Family Resilience, New York, London, Guilford Press.

‘Veerkracht is niet alleen een individueel kenmerk.’

Oorspronkelijk werd de term veerkracht vooral gebruikt als het over kinderen of adolescenten ging. Er werd geen rekening gehouden met de sociale en culturele context. Die focus op veerkracht als een individueel kenmerk werd geproblematiseerd.

Zo verschuift in de geestelijke gezondheidszorg het veerkrachtconcept van een individuele pathologische benadering naar één die nadruk legt op het ondersteunen en helpen van individuen, families en gemeenschappen om hun krachten en capaciteiten in te zetten voor genezing en herstel.

Spreken we over de veerkracht van een gemeenschap, dan kan verwezen worden naar de veerkracht van een persoon die ondersteund wordt door zijn sociaal netwerk. Maar het kan ook gaan over de gemeenschap als een collectief. De vraag is dan welke krachtbronnen de veerkracht van die gemeenschap ondersteunen. Beide invullingen zijn belangrijk bij de aanpak van rampen en terreur.

Aangepast functioneren

Twee jaar na de aanslagen, zou de veerkracht van de Brusselaars nog niet hersteld zijn. In sommige buurten werd de band tussen bewoners wel versterkt (De Standaard, 2 maart 2018). Hoe moeten we die vaststellingen interpreteren?

‘Hier gaat veerkracht over aangepast functioneren.’

Veerkracht gaat hier niet over het terugkeren naar de situatie voor de aanslagen, wel over een aangepast functioneren. Bijvoorbeeld een grotere verbondenheid of het meer alert zijn voor risicovolle situaties getuigen van een veerkracht in de gemeenschap.

Het is een maatschappelijke uitdaging om dramatische gebeurtenissen in onze samenleving een plaats te geven. Zin zoeken en vinden in onze reactie op deze gebeurtenissen is een erg gevoelige en moeilijke oefening. Die betekenisgeving kan alleen ontstaan in de verbinding tussen mensen.

Veerkracht is een proces

Veerkracht is geen resultaat of uitkomst. Het is eerder een proces dat krachtbronnen verbindt aan resultaten of effecten. Het begrip heeft meer te maken met aanpasbaarheid dan met stabiliteit.Norris, H., e.a. (2008), ‘Community Resilience as a Metaphor, Theory, Set of Capacities and Strategy for Disaster Readiness’, American Journal of Community Psychology, 41, 127-150.

‘Inzetten op verbinding werkt ook preventief.’

Vanuit het perspectief van rampen of aanslagen heeft veerkracht verschillende eigenschappen. De krachtbronnen waarop in moeilijke tijden beroep wordt gedaan, zijn robuust of weinig onderhevig aan verslechtering. Vaak kunnen deze krachtbronnen ook snel gemobiliseerd worden.

Preventief en curatief

Inzetten op verbinding binnen buurten, gemeenschappen en tussen mensen is een belangrijke preventieve maatregel. Hoe sterker de verbindingen tussen mensen, hoe meer veerkracht er ontstaat. Veerkracht kan je bevorderen door te werken aan stevige verbindingen in gemeenschappen, door kinderen te leren omgaan met stressvolle situaties, door in kaart te brengen wie in tijden van nood welke sterktes, talenten of hulpbronnen kan inzetten voor de gemeenschap.

Streven naar meer veerkracht, hoeft niet noodzakelijk vanuit een rampenperspectief gemotiveerd te worden. Mensen ontplooien zich in een veerkrachtige samenleving. Veerkracht kan het welzijnselement zijn in de definitie van een duurzame samenleving. Werken aan veerkrachtige gemeenschappen kan op verschillende beleidsniveaus een globale en geïntegreerde doelstelling zijn.

Slecht voorbeeld

Hoe kan die verbondenheid ingezet worden bij rampen en aanslagen? Een goede planning is noodzakelijk. Wat niet wil zeggen dat de aanpak van ernstige gebeurtenissen enkel op draaiboeken en protocollen draait. Creativiteit in het mogelijk maken van verbinding blijft cruciaal.

‘Een aanpak draait niet enkel op draaiboeken.’

Daarnaast moeten na een ramp of aanslag gemeenschapsgerichte maatregelen genomen worden. De manier waarop we momenteel herdenkingen organiseren, is daar een slecht voorbeeld van. We zien bij de herdenkingen van de aanslagen dat de organisatie te laat komt om rekening te kunnen houden met de verschillende groepen slachtoffers. Er is veel aandacht en ruimte voor de gestelde lichamen, maar minder voor de slachtoffers zelf.

Taak voor brede werkveld

Veel betere voorbeelden zijn te vinden in wat spontaan van onderuit groeit in onze maatschappij na dergelijke gebeurtenissen. Bijeenkomsten van mensen kunnen gestimuleerd worden als belangrijkste manier om gemeenschap te vormen, te herstellen en om individuen op te vangen.

Dit is een taak voor het bredere sociale werkveld. Jeugdhuizen, verenigingen en cultuurcreatie kunnen slachtoffers vanuit een gemeenschapsperspectief ondersteunen bij hun verwerking. Het doel is dan niet verwerking, wel het creëren en verdiepen van verbinding. Naast het meer welzijnsgerichte werk is er zeer veel ruimte en vraag naar de vaardigheden van het sociaal-culturele werkveld bij het omgaan met traumatische gebeurtenissen. Die lacune invullen, is de boodschap.