Slachtoffer in de ogen kijken: ‘Strafrecht moet meer ruimte bieden aan herstel’

Beklijvende getuigenissen

De TV-reeks ‘True Crime Belgium’ gaat uitvoerig in op de dodelijke tocht die Hans Van Themsche in 2006 ondernam in de Antwerpse binnenstad. Die kostte het leven aan peuter Luna en haar oppas Oulematou.

‘Beklijvend is het gesprek tussen Van Themsche en de moeder van de kleine Luna.’

Zowat alle betrokkenen komen aan het woord. Beklijvend is het gesprek in de gevangenis, tussen Van Themsche en de moeder van de kleine Luna. Een ontmoeting die respect en bewondering afdwingt, maar die ook vragen oproept over het functioneren van ons strafrechtssysteem.

Behoefte om te begrijpen

Eén en ander doet denken aan de getuigenis van de broer van student Sanda Dia in de krant. Hij streed vijf jaar lang voor waarheid, gerechtigheid en erkenning voor zijn broer. Maar het langverwachte strafproces bracht niet het herstel en de heling waarop hij had gehoopt.

Elke rechtszaak is anders. De ervaringen van slachtoffers, daders en hun familie zijn in verschillende zaken zeer uiteenlopend. Toch is er ook een rode draad: de behoefte om te begrijpen, om iets te kunnen uitdrukken en om tot een vorm van heling en herstel te komen.

Niet enkel kwetsbaar

In veel recente strafzaken verschijnt het slachtoffer niet langer als een louter kwetsbaar, afhankelijk en onbekwaam figuur die eerst een misdrijf en daarna de gerechtelijke afhandeling ondergaat. Het slachtoffer is iemand die gerechtigheid wil, zijn stem wil laten horen en correct geïnformeerd wil worden.

Daarvoor zijn een aantal zaken noodzakelijk: gehoord worden, geloofd en ernstig genomen worden, een claim kunnen uiten en tenslotte iemand aansprakelijk gesteld zien worden. Dat gaat om veel meer dan het versterken van de juridische positie van het slachtoffer of het bieden van emotionele steun.

Proces polariseert

Er is dus nog werk aan de winkel. Ook al verlopen het gerechtelijk onderzoek en het strafproces volgens het boekje, toch blijven fundamentele vragen van slachtoffers en hun nabestaanden vaak onbeantwoord. De waarheid komt onvoldoende aan het licht. Voor dat laatste hebben we een dader nodig die zich aangesproken voelt op zijn verantwoordelijkheid voor het strafbaar feit en de gevolgen ervan.

‘Daders, slachtoffers en andere betrokkenen moeten op een meer positieve manier op hun capaciteiten aangesproken worden.’

Onze rechtbanken en procedures bieden hier niet het meest gepaste forum. Een sterk geformaliseerd strafproces daagt de dader onvoldoende uit om die verantwoordelijkheid te nemen. Het vaak polariserende karakter van het proces werkt bij de dader een houding van verdediging, minimalisering en zelfrechtvaardiging in de hand.

Meer persoonlijke confrontatie

Voor het groeien van inzicht in het eigen gedrag en in de gevolgen voor het slachtoffer zijn andere zaken nodig: een andere omgeving en een meer persoonlijke confrontatie. Daders, slachtoffers en andere betrokkenen moeten op een meer positieve manier op hun capaciteiten aangesproken worden.

Dat vraagt meer ruimte en ondersteuning voor een ander soort deelname en communicatie tussen daders en slachtoffers, tijdens het volledige verloop van het strafproces.

Herstelrecht onvoldoende gekend

Hier verschijnt het gedachtegoed van het herstelrecht ten tonele. Deze benadering is in volle ontwikkeling, maar is bij een breed publiek onvoldoende gekend.

Herstelrecht beschouwt misdrijven niet langer als inbreuken op abstracte rechtsregels, maar als gebeurtenissen die concreet ervaren worden. Het gaat om schade zoals die opduikt in het dagelijks leven van slachtoffers. Om geschonden vertrouwen en verbroken relaties tussen mensen en tussen mensen en instellingen.

‘Herstelrecht beschouwt misdrijven niet als inbreuken op abstracte rechtsregels, maar als gebeurtenissen die concreet ervaren worden.’

Herstel betekent hier geen terugkeer naar de toestand van voor het misdrijf. Herstel is ook niet hetzelfde als verzoening of vergeving. Het gaat eerder om een poging om het onrecht een plaats te geven in de rest van je leven.

Herstelrecht stoelt op waarden zoals eigenaarschap verlenen en vrij spreken. Waarheidsvinding op basis van dialoog – in plaats van via strijd – wordt dan mogelijk.

Niet naïef

Dat herstelbemiddeling niet naïef is, bewijst de praktijk gerealiseerd door organisaties zoals Moderator vzw. Met de hulp van een bemiddelaar worden moeilijke of voorheen onmogelijk geachte gesprekken mogelijk gemaakt. Van wezenlijk belang is dat veiligheid wordt geboden voor een vertrouwelijke ontmoeting tussen slachtoffer, dader en eventueel andere betrokkenen. ‘Het slachtoffer in de ogen kijken’ kan het verschil maken om in de toekomst opnieuw verantwoordelijkheid te leren op te nemen.

‘Ook bij zware misdrijven is herstel en bemiddeling mogelijk.’

Anders dan wat velen denken, blijft de bemiddelingspraktijk niet beperkt tot lichte feiten, maar wordt het ook toegepast voor zware misdrijven. En ook na een veroordeling kan bemiddeling nog opgestart worden. Dat zien we onder andere in het gesprek tussen Luna’s moeder en Hans Van Temsche.

Kloof verkleinen

We hebben er alle belang bij om herstelrechtelijke praktijken niet los te zien van het strafrecht. De interactie tussen beide benaderingen is vruchtbaar. Het laat ruimte voor een confrontatie tussen het moreel aanvoelen dat komt bovendrijven in de herstelgesprekken en de interpretatie van rechtvaardigheid volgens de wet.

Lees ook

‘Van langer straffen wordt de samenleving niet beter’

Niet alleen voor burgers, maar ook voor justitie ligt hier een kans om vertrouwen te herwinnen, om de kloof met de samenleving te verkleinen. Herstelrecht zal nooit in alle situaties kunnen toegepast worden. We kunnen wel proberen om deze weg zo ver mogelijk te bewandelen en dynamieken die heling en herstel bevorderen alle kansen te geven.