Mensen zonder papieren krijgen moeilijk toegang tot gezondheidszorg

Onbekend maar hulpbehoevend

Voor veel Vlamingen zijn mensen zonder papieren een onbekende groep. Ze leven ondergedoken, geraken moeilijk aan werk en hebben het ook financieel moeilijk. Door het clandestiene verblijf missen deze mensen ook een degelijke juridische bescherming.

‘Voor mensen zonder papieren is gezondheidszorg cruciaal.’

Deze mensen zijn door hun kwetsbare positie bijzonder hulpbehoevend. Hun gezondheid is bedreigd. Toch blijft hulp veelal achterwege en hebben ze amper toegang tot gezondheidszorg. Dat stelde ik vast tijdens mijn bachelorstage sociaal werk bij Dokters van de Wereld in Antwerpen.In deze bijdrage vat ik de inzichten van mijn onderzoek samen. De citaten zijn van mensen die deelnamen aan de groepsgesprekken die ik met hen voerde.

Dringende medische hulp

Mensen zonder wettig verblijf hebben volgens de wet recht op gezondheidszorg via de procedure ‘dringende medische hulp’ via het OCMW.  In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden, heeft deze procedure betrekking op alle vormen van curatieve en preventieve zorg.

Probleem: noch de mensen zonder papieren, noch de hulp- en overheidsorganisaties zijn voldoende op de hoogte van het bestaan en de details van deze procedure. “Niemand heeft me ooit uitgelegd dat ik recht heb op dringende medische hulp. Ik zocht dat uit en stapte zelf naar het OCMW. Voor mensen die geen Nederlands spreken of nog niet lang in Antwerpen verblijven, is dat een moeilijke opdracht.”

Er zijn nog andere struikelblokken: administratieve en financiële drempels, communicatieproblemen en het gebrek aan kennis over de organisatie van de gezondheidszorg. Deze kwetsbare mensen krijgen niet alle papieren in orde, begrijpen niet goed wat het OCMW verwacht of durven niet zonder geld naar de dokter om een attest aan te vragen. Sommigen krijgen het deksel op de neus, worden geweigerd en hebben de moed niet meer om een volgende poging te ondernemen. Gelijkaardige problemen stellen zich in verschillende Europese landen.

Verschillen tussen OCMW’s

Een belangrijk probleem ligt bij de interpretatie van de procedure: die verschilt van OCMW tot OCMW. Zo vult het OCMW van Antwerpen het begrip ‘dringende medische hulp’ zeer restrictief in. Het weigert bijna de helft van de aanvragen. Het verschil met Gent is groot: hier worden slechts 4,7% van de aanvragen geweigerd. Door dat strenge beleid, slepen in Antwerpen gezondheidsproblemen aan en belanden mensen, vaak ten einde raad, op de spoeddienst van het ziekenhuis.Dokters van de Wereld België (2019),  Toegang en betaalbaarheid van zorg voor kwetsbare mensen in Antwerpen,  Powerpointpresentatie, geraadpleegd op 1 juli 2019.

Toch is een toegankelijke gezondheidszorg voor mensen zonder papieren cruciaal. Het bepaalt hun fysieke en psychische gezondheid.Kuehne, A., Huschke, S., and Bullinger, M. (2015), Subjective health of undocumented migrants in Germany – a mixed methods approach, BMC Public Health, 15, 926-937.En ook vanuit financiële overwegingen, krijgt een toegankelijke zorg de voorkeur. In een restrictief beleid zien mensen pas een hulpverlener op het moment dat ze zeer ziek zijn. Oplossingen zijn dan complex en duur.

Wat denken ze er zelf van?

We vroegen mensen zonder wettig verblijf hoe ze dat zelf ervaren: “Ik was ziek. Het maakte me heel kwaad dat mensen me niet konden helpen omdat ik niet alle formulieren mee kon brengen. Alles in orde brengen is zeer moeilijk, zeker wanneer je ziek bent. Dan heb je geen energie om van hier naar daar te lopen.”

‘Het maakte me kwaad dat mensen me niet konden helpen.’

Een man vertelt me dat hij aangereden werd door een auto. Hij breekt zijn pols. De eerste zorgen worden gedekt door de verzekering van de bestuurder. Maar eens uit het gips, wacht hem een lange revalidatieperiode. De verzekering komt niet tussen voor deze kosten. Door gebrek aan ondersteuning herstelt zijn pols zeer slecht. Hij verliest zijn werk en de daaraan verbonden sociale contacten.

Medische waarborg

Toch is de wens dat ook mensen zonder papieren vlot toegang hebben tot primaire zorg en preventieve maatregelen. De medische waarborg kan daarbij helpen. Dat attest geeft mensen zonder papieren toegang tot primaire zorg en preventieve maatregelen. De kosten worden gedragen door het OCMW.

Klinkt goed. Toch zijn er heel veel voorwaarden verbonden aan zo’n waarborg. Weinig mensen vinden de moed om die waslijst te doorlopen. Die administratieve mallemolen zorgt voor frustratie en is vaak onnodig moeilijk. “Mijn medische waarborg werd door het OCMW ingetrokken omdat ik niet meer zou voldoen aan de voorwaarden. Hierdoor kon ik niet meer terecht bij mijn huisarts. Ik moest alle afspraken in het ziekenhuis afbellen want zonder medische waarborg helpen ze me niet.”

Ik ontmoette een vrouw met diabetes die vaak zorg nodig had. Met haar attest ging ze elke week naar het ziekenhuis. Door administratieve problemen verloor ze dit attest. Ze kon nergens meer terecht. Enkel de deur van Dokters van de Wereld stond nog open. Zij maken op dat moment het verschil tussen ziek en gezond.

Heldere communicatie

Ondanks procedures en attesten, blijven mensen zonder papieren op een ontoegankelijke gezondheidszorg botsen. Hoe kunnen we dat verbeteren?

‘Cliënten begrijpen de boodschap van de hulpverlener niet.’

Zowel mensen zonder papieren als sociaal werkers moeten beter hun weg vinden in de wereld van dringende medische hulp. Procedures moeten transparant zijn. Zo moet bijvoorbeeld duidelijk zijn dat de gegevens die mensen toevertrouwen aan het OCMW vertrouwelijk zijn. Ze worden doorgespeeld aan andere instanties zoals dienst vreemdelingenzaken. “Het is zeer moeilijk om iemand te vinden die zijn adres wil geven aan het OCMW. Niemand van mijn vrienden wil dat doen omdat ze bang zijn. Ik ben al blij dat ik ergens kan slapen. Ik zal dus ook niet aandringen om het adres te geven aan het OCMW.”

Relatie tussen cliënt en hulpverlener

Ook in de individuele relatie tussen cliënt en hulpverlener liggen nog obstakels en drempels. “De eerste keer dat ik naar Dokters van de Wereld kwam, was zeer moeilijk voor mij. Ik kon de mensen niet goed verstaan en er werd me ook niet uitgelegd wat er allemaal zou gebeuren.”

Cliënten begrijpen de boodschap van de hulpverlener niet. Ze weten niet wat er van hen verwacht wordt. Die communicatiekloof is een probleem waarop mensen zonder papieren bij zowat alle zorg en hulpverlening botsen, ook bij Dokters van de Wereld.

Een vrouw vertelt dat de dokter haar een aantal pillen meegaf. Maar ze weet niet waarom en hoe ze die moet innemen. Als cliënten na een gesprek de deur sluiten, weten ze niet altijd wat er gezegd werd of wat er van hen verwacht wordt. “Soms begrijp ik niet alles van wat de dokter me vertelt of wat de maatschappelijk werker uitlegt. Het is gemakkelijk wanneer ik een briefje meekrijg dat ik thuis met google-translate kan vertalen.”

‘Er is te weinig aandacht voor de beleving van cliënten.’

De verhouding tussen hulpverlener en hulpvrager is voor de cliënt niet altijd bevredigend. Er is te weinig aandacht voor de beleving van cliënten. Ze willen gehoord worden, in discussie treden, ervaringen delen of ideeën aangeven. Dat gebeurt te weinig.

Op verschillende domeinen

Mensen zonder papieren waarderen dat hulpverleners aandacht hebben voor hun algemene leefsituatie, niet alleen voor hun gezondheid. Cliënten voelen zich gesteund wanneer een hulpverlener op meer levensdomeinen werkt. “Het is fijn wanneer een hulpverlener ook helpt met andere problemen. Hierdoor heb ik het gevoel dat ik echt geholpen word.”

Verschillende mensen geven aan dat ze zich vaak eenzaam voelen. Ze zitten de hele dag thuis en raken verstrikt in eigen gedachten. Dit heeft een negatieve invloed op hun psychische gezondheid. Ze vinden het aangenaam wanneer een hulpverlener hen de weg wijst naar vrijwilligerswerk. Dat duwtje in de rug doorbreekt het isolement.

‘Mensen zonder papieren voelen zich vaak eenzaam.’

“Sinds ik naar Dokters van de Wereld kom, heb ik minder stress. Ik kan eindelijk weer medicatie nemen en ga geregeld langs bij de psycholoog. Ook werden er verschillende adressen gegeven van organisaties waar ik naartoe kan gaan om activiteiten te doen. Ik ga nu één keer per week naar het intercultureel vrouwencentrum.”

Die getuigenissen bevestigen het belang van samenwerking tussen zorg en welzijn, meer interdisciplinaire dienstverlening en generalistisch sociaal werk.

Samen iets doen

Mensen zonder papieren hebben ondersteuning nodig om uit hun precaire situatie te geraken. Die moet verder reiken dan individuele hulpverlening. Ze zijn zelf vragende partij om dingen te doen. Ze willen samen ervaringen delen en andere mensen ontmoeten. “Ik heb wel vrienden, maar het is moeilijk wanneer je geen geld hebt om samen leuke dingen te doen. Omdat ik geen geld heb, durf ik niet meer zoveel met mijn vrienden af te spreken en blijf ik gewoon in mijn kamer.”

Dat ‘samen iets doen’ is samen sporten, praten, ideeën delen, maar ook samen oplossingen zoeken. Groepsactiviteiten verminderen stress en zijn kansen om sociale netwerken op te bouwen. Ervaringen uitwisselen met lotgenoten wordt vaak als bijzonder ondersteunend ervaren.

Cliëntparticipatie

Verstandige organisaties betrekken cliënten bij hun beleid. Zo’n cliëntgerichte manier van werken kan leiden tot betere organisaties, waarbij ideeën van onderuit groeien. Dat participatieproces heeft ook een directe invloed op het welzijn van de cliënt. Hij ervaart dat zijn beleving ertoe doet.

Lees ook

Welk verblijfsstatuut? Welke rechtspositie?

Een organisatie als Dokters van de Wereld bevindt zich bij de bron van ervaringen van deze moeilijk te bereiken groep. Daar liggen unieke kansen om zich nog sterker te profileren.

Luister naar cliënten

Eigen aan zeer kwetsbare groepen is dat hun stem onvoldoende gehoord wordt. Dat geldt bij uitstek voor mensen zonder papieren. Ten onrechte: getuigenissen en ervaringen van cliënten maken het verschil. Ze hebben een positief effect op de kwaliteit van de hulpverlening. Dit effect reikt verder dan de individuele situaties.

Dit luisteren naar cliënten zou binnen de hulpverlening centraal moeten staan. De hulpverlener moet ruimte laten voor de mening van de cliënt en hem ondersteunen om die kenbaar te maken. Hulpverlening wordt sterker indien ze zich plooit naar de noden van cliënten. Mensen zonder wettig verblijf hebben dan wel geen papieren, ze hebben wel een stem. Het wordt hoog tijd dat we die stem horen.