Kleinschaligheid is basis voor meer menselijkheid

Franco Basaglia

Medio september. De vriendelijke stem op de gps geeft aan dat ik de weg links moet nemen. Ik twijfel. Een poort doorrijden? Is dit een openbare weg of zijn we onwetend op privéterrein beland?

‘Vrijheid is therapeutisch.’

Ik rijd door. Het is een park. Het vroegere domein van de psychiatrische instelling San Giovanni in Triëst is vandaag een publieke plaats. De poort en een deel van de muur zijn herinneringen aan een boze droom.

Op deze plaats werkte psychiater Franco Basaglia midden jaren ‘70 aan de grondsteen voor de huidige geestelijke gezondheidszorg in Italië: de afschaffing van de psychiatrische instellingen. “La libertà é terapeutica”, is een bekende uitspraak van Basaglia. Vrijheid is therapeutisch. Alleen duurde het nog tot eind jaren ‘90 voor de instellingen effectief volledig werden afgebouwd.

Blauw paard

In het park bekijk ik het grote beeld van het blauwe paard ‘Marco Cavallo’. Het monument staat symbool voor de bevrijding van patiënten die daar werden opgesloten.

Triëst is voor de geestelijke gezondheidszorg zeer bijzonder. Van de hele wereld komen mensen op bezoek om het systeem te bestuderen. Hulpverleners zakken af om er te werken.

Basaglia sprak over een democratische psychiatrie. In Triëst ligt de nadruk op het respecteren van rechten van mensen met een psychische kwetsbaarheid. De notie veiligheid is er ondergeschikt aan die van de burgerrechten.

Er is in de hele stad een netwerk van voorzieningen. Ik bezoek er vier. De dienst rehabilitatie werkt nauw samen met sociale coöperatieven, werkplaatsen waar mensen met psychische kwetsbaarheid een betaalde job krijgen. De patiënt moet zich niet zozeer aanpassen aan de werkgever, het is aan de werkgever om rekening te houden met sterktes en zwaktes van de werknemer.

Open deuren

Erg interessant vond ik de crisisafdeling. Die bevindt zich in een algemeen ziekenhuis en lijkt daardoor heel klassiek medisch te zijn. Groot is de verrassing als blijkt dat de crisisafdeling open deuren heeft. Binnen de geestelijke gezondheidszorg in Triëst is er geen enkele plaats met gesloten deuren. Het principe ‘porte aperte’ van Basaglia wordt heel hoog gehouden.

We krijgen een rondleiding door aangename ruimtes, livings en slaapkamers. De coördinator van de afdeling vertelt dat er op dit moment niemand op de crisisafdeling verblijft. Niet zo verwonderlijk als de deuren open blijven. Mensen kunnen altijd weg, ook als de begeleiding dat liever niet heeft.

‘De crisisafdeling heeft open deuren.’

Van hieruit vertrekken crisishulpverleners naar de plaatsen waar patiënten verblijven. Crisiszorg en samenleving staan in nauw contact. Dit opendeurenbeleid en continuïteit van zorg zijn dus twee kanten van dezelfde medaille.

Ik werd rondgeleid door psychiater Mario Colucci. Hij vertelde over een man in crisis die met een hamer door de stad liep. Men heeft uren met de man gepraat vooraleer hij naar de crisisafdeling wilde komen. Pas na een lang gesprek gaf hij zijn hamer af. Toen hij weer vertrok uit de afdeling, gingen hulpverleners en psychiaters bij hem thuis langs voor begeleiding.

Maximum vier mensen

Ik bezocht in Triëst ook een herstelwoning. In zo’n appartement in de stad verblijven vier patiënten. Er is dag en nacht begeleiding.

‘Groepswoningen voor meer dan vier mensen werden afgeschaft.’

Het is twee uur in de namiddag als ik passeer. Giovanni slaapt nog. Francesco is aan het werk. Hij verzorgt paarden. Terwijl ervaringsdeskundige Michele uitleg geeft, loopt een andere bewoner van dit huis binnen en buiten. Ricardo is duidelijk opgewonden. Hij zegt dat er in Triëst een naziconcentratiekamp is. Ricardo pleit snel nadien om meer en beter met elkaar samen te leven. Hij slaapt hier, maar ook af en toe bij zijn moeder.

Dit huis werd enkele jaren geleden opgericht voor jonge mensen. Alle groepswoningen voor meer dan vier mensen werden afgeschaft in Triëst.

Drie principes

Concreet steunt de hele geestelijke gezondheidszorg in Triëst op drie principes: wijkgerichte verantwoordelijkheid, continuïteit van zorg en inclusie.

Tijdens mijn bezoek valt op dat alle voorzieningen een aantal bedden ter beschikking hebben. Ook de vier wijkcentra. Ze bieden preventie, eerste-, tweede- en derdelijnszorg. Als je daar bent opgenomen dan is dat op een vertrouwde plaats.

‘De waarheid is revolutionair.’

Er is slechts één plaats waar men alle bedden weg wil: op het terrein van het voormalig psychiatrisch centrum. Dat terrein is nu een park waar mensen uit de stad de mooie rozentuin bezoeken.

In het park is er nog een keramiekatelier en een atelier waar materiaal wordt gerecycleerd tot handtassen. Er is een radiozender en een gebouw waar de ‘Academia delle Follia’ werkt aan nieuwe toneelstukken. ‘Al posto delle Fragole’ is een gezellige tearoom met een mooi uitzicht. Toeristen, buurtbewoners, mensen met psychische kwetsbaarheid en personeel lopen er door elkaar.

Nog enkele in verval zijnde gebouwen herinneren aan het verschrikkelijke verleden van de psychiatrie in Italië. Op één van hen schilderde iemand ‘La verita e revoluzionata’, de waarheid is revolutionair.

Geen revolutie

In Italië liepen de noodzakelijke hervormingen inderdaad revolutionair.Steyaert, J. (2011), ‘Sloop van psychiatrische instellingen. Een reisje Raarhoek, Italië, Zwolle. En Vlaanderen’, Alert, 37(5), 28-33.In Vlaanderen verloopt de beweging meer geleidelijk. Wij zijn geen revolutionairen.

Een opendeurenbeleid, ook voor crisisafdelingen, kan een vertrekpunt zijn om onze hele zorgverlening onder de loep te nemen.

Ook de koppeling van bedden voor mensen met psychische kwetsbaarheid aan buurtcentra, ontmoetingshuizen en aanloophuizen kan voor Vlaanderen een belangrijk kantelmoment zijn. Zo’n stap maakt de effectieve ontmanteling van onze veel te grote, mastodont psychiatrische instellingen mogelijk. Kleinschaligheid is de basis voor meer menselijkheid.