Het gemankeerde (t)huis

Aging in place

‘Het gemankeerde (t)huis’ is een visueel antropologische studie van de woonpraktijken van elf zelfstandig wonende ouderen in Brussel. Met interviews en fotoreportages onderzoeken Isabelle Makay en Leeke Reinders hoe ouderen hun alledaagse leefwereld vormgeven.Isabelle Makay is visueel antropoloog en documentairemaker. Ze geeft les aan de design Academy Eindhoven. Leeke Reinders is als cultureel antropoloog verbonden aan de Faculteit Bouwkunde van de TU in Delft.

Het boek gaat over concrete praktijken waarmee ouderen hun woonomgeving inrichten, boodschappen doen, eten, met fysieke obstakels omgaan, sociale netwerken vormen en hoe ze zich verhouden tot professionele hulpverleners.

‘Elf zelfstandig wonende ouderen komen in beeld.’

De titel wijst op het feit dat wij met ons lichaam heel erg verknocht zijn aan onze woning maar dat woning en lichaam bij het ouder worden voor obstakels zorgen. Het zijn deze obstakels maar tegelijkertijd ook de slimme oplossingen om ze te overwinnen, die onderzocht zijn.

Het beeldboek is opgebouwd aan de hand van tien hoofdstukken en 21 foto-essays. Zo krijgt de lezer twee parallelle verhaallijnen, tekst en foto, die elkaar aanvullen. De fotocamera verscherpt het oog, versterkt het woord en verleent het een nieuwe dimensie.

Visuele antropologie

Als lezer zit je samen met de antropologen en hun camera de informanten dicht op de huid. Je schuift mee aan tafel, je gaat mee op stap. Het boek zorgt zo voor een fijnmazig inzicht in de zintuiglijke leefwereld van ouderen door de woonomgeving vanuit hun perspectief te bekijken.

De ouderen voeren hun handelingen uit als een performance, die ze ter plekke van uitleg en commentaar voorzien. Hiermee houden ze controle over de handeling en wat ze wel en niet willen tonen. Dat geeft herkenbare pakkende beelden van soms sukkelende maar steeds waardige ouderen.

“Als Jacqueline haar woning verlaat om naar de supermarkt te gaan, draait ze de voordeur vier maal in het slot. Om bij de parkeergarage te geraken moet ze, met een draagbaar karretje aan de hand, de lift naar de kelder nemen en twee lange gangen doorwandelen. Aangekomen bij de auto zet de handkar aan de kant, die later weer gebruikt wordt om de boodschappen in te laden en naar haar woning te vervoeren. De gangdeur naar de lift is zwaar. Met één hand houdt Jacqueline de deur open, met de andere trekt ze de boodschappenkar vooruit. ‘Straks, als ik de garage binnen rijd, dan staat mijn boodschappenkar klaar. Ik laad alles één voor één in want ik kan geen zware dozen meer tillen’.”

Coping strategies

Wie ‘aging in place’ opvoert, heeft allicht het beeld dat ouderen geen passieve slachtoffers of consumenten maar gezonde vitale handelende actoren zijn. Voor sommigen is ‘aging in place’ meteen een remedie om de gevolgen van de krimpende welvaartstaat op te vangen.

‘Ze ondernemen acties om hun woning te behouden.’

De foto-novelles geven ons een genuanceerder beeld van de thuiswonende oude mens. De focus ligt op coping strategieën. Acties die ouderen ondernemen om gegeven fysieke, sociale en mentale beperkingen hun woning als leefruimte te behouden.

Ouderen zijn geen willoze slachtoffers van de ruimte waarin zij wonen. Ze hanteren tal van tactieken om obstakels te overwinnen en hun leven te organiseren. Dat varieert van moderne communicatiemiddelen tot het inventief gebruiken van een wandelstok.

“Op een hoge stoel naast zijn zetel liggen alle benodigdheden die Gustaaf in staat stellen contact met de buitenwereld te onderhouden: iPad, gsm en afstandsbediening van de TV, en een speciale beker om koffie te vervoeren. Gustaaf is in dertig jaar tijd met zijn woning vergroeid geraakt, maar de ziekte heeft dat evenwicht verstoord. Recent struikelde hij op weg naar de badkamer en viel op de grond. Het koste hem uiteindelijk anderhalf uur tijd om weer op te staan. Ondanks het accident weigert hij om een verhuizing naar een instelling te overwegen.”

Ontwerpers

Subtiele aspecten van een woningontwerp veroorzaken dikwijls de grootste problemen. De keuken wordt een onbruikbare werkplek, ramen kunnen niet geopend worden of het toilet is te klein om te manoeuvreren. De trap, bad en toilet worden vaakst genoemd als belangrijkste obstakels.

‘Woningen zijn nauwelijks op ouderdom ingericht.’

Woningen zijn nauwelijks op beperkingen, ziekte of ouderdom ingericht. Ook in het stedelijk ontwerp is weinig voeling voor mensen met beperkte lichamelijke mogelijkheden. Ontwerpers zijn doorgaans professionals die gebruikers nauwelijks meenemen in hun ontwikkelingsprocessen. Technische kennis heeft vaak voorrang op ervaringskennis.

Help! Professionals in huis

Thuis is een private plek waarmee ouderen een sterke sociale, psychologische en emotionele binding hebben. Ze kunnen er zich vrij van publieke controle afschermen in een eigen, persoonlijke ruimte.

Door een ruimte lange tijd te gebruiken, ontstaan routines en rituelen die mensen helpen om betekenis te geven aan zichzelf en hun acties. Ze zijn verankerd in een omgeving. De woning kan dan opgevat worden als een belichaamde ruimte. Het gaat om een praktijk van ‘thuis maken’. Dat kost tijd en energie en maakt het vaak lastig om zich aan nieuwe situaties en omgevingen aan te passen.

‘Professionals zorgen voor een verlies aan controle.’

Ouderen die te maken hebben met beperkingen zijn aangewezen op hulp van anderen. Het kan problematisch worden wanneer professionele zorgverleners in de private leefwereld binnendringen. De woning verandert plots van een private leefruimte in de werkruimte van de verzorger.

Sommige ouderen ergeren zich aan de verstoring van hun huiselijke routines. De komst van formele hulpverleners kan gezien worden als verlies aan controle over het eigen territorium.

Geen stilstaande vijver

Het boek leert ons dat de wereld van ‘thuis’ geen stilstaande vijver is. Naast het verlangen naar het comfort van een eigen plek, is er ook een zucht naar spanning en beweging. De ruimtes die ouderen bewonen zijn geen af of eindig product. Het maken van thuis is een voortdurend proces waarin zij hun huidige leefsituatie steeds afwegen in relatie tot de omgeving waarin zij wonen.

‘Binnen de ouderenzorg is er segregatie.’

De conceptie van het huiselijk territorium als dynamisch en poreus proces wijst op een complexer begrip van de dagelijkse praktijk waarmee ouderen zich hun directe woonomgeving toe-eigenen, aanpassen en van betekenis voorzien. De huiselijke omgeving biedt veiligheid en geborgenheid, maar kan ook in het teken staan van onzekerheid en onveiligheid.

Isabelle Makay en Leeke Reinders stellen dat de intentie om in de eigen woning te blijven en verhuizing naar een zorginstelling te voorkomen, één van de belangrijkste bezorgdheden blijft. Zal dat van toepassing blijven op de vergrijzende babyboomers die misschien gemakkelijker gaan verhuizen uit een niet aangepaste woning? Daarop geven de auteurs geen antwoord.

Ze wijzen er ons wel op dat binnen de ouderenzorg sprake is van segregatie en inkomensongelijkheid. Kapitaalkrachtige ouderen kunnen met leeftijdsgenoten in residentiële enclaves gaan wonen. Voor anderen is dat uitgesloten en is thuiszorg onbetaalbaar. In geval van zorgbehoefte zijn ze aangewezen op informele netwerken en hebben ze geen alternatief voor aging in place.

Herkenbaar

Het gemankeerde (t)huis is een boek waarvan ik zelf vroeg om het te mogen bespreken. Waarom? Ik heb het boek geboeid gelezen en – met al die foto’s – bekeken. De verhalen zijn zeer herkenbaar. De gebruikte methodiek is origineel en verfrissend.

‘Dit boek verdient ruime aandacht.’

De theoretische beschouwingen met verwijzingen naar de internationale literatuur doen de verhaallijnen soms wat haperen, maar zijn voor de studax dan weer een verrijking. De uitgewerkte thema’s zijn, voor wie werkt met of voor thuiswonende ouderen, uitgesproken relevant.

Het boek is vlot leesbaar, bruikbaar in opleidingen en ideaal om een navorming rond te organiseren. Kortom, ik vind dat het boek ruime aandacht verdient.

Kenniscentrum Woonzorg Brussel

Dit boek is een initiatief van het Kenniscentrum Woonzorg Brussel vzw in samenwerking met de Technische Universiteit van Delft.

Het Kenniscentrum Woonzorg wil in Brussel een antwoord bieden op de toenemende zorgvraag als gevolg van de vergrijzing. Onder het motto ‘Stabiliseer het wonen, mobiliseer de zorg’ ontwikkelt het woonzorgconcepten waarbij het levenslang thuiswonen wordt gestimuleerd en (semi-) residentiële zorg wordt geboden indien nodig.Het boek kan je bestellen via het Kenniscentrum Woonzorg.