Eva Kestens: ‘Trauma blijft te lang onder de radar’

Survivalgids

Kinder- en jeugdpsychiater Eva Kestens bracht zopas een kinderboek uit over trauma. Ze schreef het voor jongeren, maar richt zich ook tot volwassenen. ‘Wat als je iets heel ergs meemaakt?’ leest als een survivalgids, en dat mag je soms letterlijk nemen. Kestens: “In elke klas maken twee tot drie kinderen iets mee wat hen bepaalt, beperkt en achtervolgt. Denk aan misbruik, geweld, armoede of een heftige gebeurtenis zoals een overlijden in de familie.”

‘Elke klas telt twee tot drie getraumatiseerde kinderen.’

Het goede nieuws: met sociale en therapeutische steun kan je trauma behandelen. Het slechte nieuws: jongeren en hun omgeving beseffen vaak zelf niet dat ze iets ernstig meemaakten. Kestens: “Wie jarenlang leeft in een onveilige opvoedingssituatie herkent dat meestal niet als ontwrichtend. Het is gewoon je dagelijks leven. Pas als je op latere leeftijd gedragsproblemen of emotionele moeilijkheden ontwikkelt, krijgt het een tastbare vorm.”

“Hulpverleners en ouders proberen moeilijk gedrag vaak te verklaren met een passende diagnose: ADHD, ADD, een hechtingsstoornis… Maar in plaats van je af te vragen wat er ‘mis’ is met een kind, kan je ook de vraag stellen of het iets ergs meemaakte. We kijken te weinig naar wat er zich onder de waterlijn afspeelt. Ik hoop dat mijn boek leidt tot meer begrip, tot een traumasensitievere samenleving.”

“Twee dezelfde gebeurtenissen verschillen soms sterk wat betreft psychologische impact. Zowel de aard, het verloop van de feiten als de nasleep ervan zijn bepalend. Daarnaast is er de individuele factor. Voor de ene persoon leidt iets sneller tot een trauma dan voor iemand anders. Maar wat er ook gebeurt: voldoende sociale steun is cruciaal.”

“Stel dat het huis van een zevenjarig meisje afbrandt. Ze stoot een kaars om waarna alles in vlammen opgaat. De familie kan vluchten, maar achteraf zijn haar ouders te ontregeld om haar goed op te vangen. Het meisje denkt dat alles haar schuld is. Er is ook weinig praktische steun vanuit de omgeving. Zo vindt het gezin niet onmiddellijk een andere plek om te wonen. In die context is de kans op een trauma aanzienlijk.”

“Als haar ouders wel een steunende rol opnemen, is de kans op blijvende gevolgen kleiner. Als het gezin snel een nieuwe, warme plek vindt om te wonen ook. Daarnaast speelt het precieze verloop van de brand een rol. Stel bijvoorbeeld dat het meisje een huisdier wist te redden. Dat kan ertoe bijdragen dat ze zich minder schuldig voelt.”

Na Godvergeten staat seksueel misbruik hoog op de agenda. Speelt sociale context ook bij misbruik een belangrijke rol?

“Seksueel misbruik is altijd vreselijk. Toch geldt ook hier de vraag wat de feiten zijn en wie er op welke manier betrokken was. Eénmalig misbruik door iemand die je niet kent, verschilt van jarenlang misbruik door een nonkel of je eigen vader.”

‘Hebben beleidsmakers echt een confronterende reeks als Godvergeten nodig om in actie te schieten?’

“In het eerste geval zullen je ouders het vermoedelijk voor je opnemen, bij misbruik in de familie is dat minder zeker. Dan speelt er meestal een vertrouwensbreuk en een loyauteitsconflict. De mensen die je  moeten beschermen, doen het omgekeerde. Voor een kind heeft dat verwoestende gevolgen.”

Lees ook

‘Seksueel misbruik maakt mensen kapot’

“De aandacht rond Godvergeten is goed maar ik erger me aan alle politieke ophef. Volgens de sexpert-studie maakt bijna een op zes kinderen en jongeren grensoverschrijdend gedrag mee. Het gebeurt in families, bij de sportclub en de jeugdbeweging, op school. Hebben beleidsmakers echt een confronterende reeks als Godvergeten nodig om in actie te schieten?”

“Veel jongeren die ik begeleid, probeerden jarenlang duidelijk te maken dat er iets ‘heel erg’ gebeurd is. Denk aan geweld tijdens een scheiding, een drugsverslaving bij een van de ouders, de politie die onverwacht binnenvalt… We moeten beter leren luisteren naar jongeren, en de impact van al die gebeurtenissen erkennen.”

‘We moeten beter leren luisteren naar jongeren.’

“Hun verhalen met een spreekwoordelijke ‘korrel zout’ nemen, voegt alleen maar lijden toe. We weten dat 10 tot 15 procent van de kinderen een trauma meedraagt. Waarom wachten tot ze als moegestreden volwassene getuigen in een televisiereeks? Het maakt me boos.”

“Zestien jaar geleden startte ik als jonge kinderpsychiater in de jeugdhulp. Ik werkte met jongeren die geplaatst werden door de jeugdrechter. Bijna allemaal combineerden ze vier of vijf diagnoses: ADHD, autisme, angst, depressie en een gedrag- of hechtingsstoornis. Dat je vijf labels nodig hebt om te vatten wat er ‘mis’ is met iemand, vond ik verwarrend. Ofwel hadden deze jongeren brute pech, ofwel speelde er iets anders.”

Lees ook

Trauma bij jongeren in de jeugdhulp: ‘Alle opvoeders wisten het, maar er werd niet over gesproken’

“Toen ik later voor Espero Brussel en het OBC Leuven werkte, botste ik op dezelfde verwarring. Helpen die diagnoses om jongeren echt te begrijpen en te helpen? Bij een grote groep bleek het antwoord negatief.”

“Rond diezelfde periode groeide er aandacht voor de rol van trauma in de kindertijd. We weten dat het brein van jonge kinderen werkt als een spons. Je leert nooit meer dan in de eerste duizend dagen van je leven. Maar ook daarna blijft je gevoelig voor indrukken: positieve en negatieve. Die wetenschap dwingt je om anders te kijken naar negatieve ervaringen in de kindertijd.”

“Ik denk het wel. Kinderen en volwassenen registreren dezelfde gebeurtenis fundamenteel anders. Op volwassen leeftijd is je brein uitgerijpt. De manier waarop je met stresserende gebeurtenissen omgaat, ligt grotendeels vast. Bij kinderen kan het nog alle kanten op. De omgeving waarin je opgroeit, bepaalt hoe je brein en stresssysteem later zullen werken.”

‘De omgeving waarin je opgroeit, bepaalt hoe je stresssysteem later zal werken.’

“Baby’s in oorlogsgebied hebben hogere overlevingskansen met een scherp afgesteld stresssysteem. Wie snel huilt, zal tijdens een bombardement niet vergeten worden. Hetzelfde geldt voor kinderen in armoede. Door hun behoeftes extra in de verf te zetten, compenseren ze het structurele tekort aan voedsel, veiligheid en aandacht.”

“Dat aanpassingsvermogen is evolutionair nuttig. Maar de keerzijde is een hyperalert brein. In mijn boek noem ik dat een overgevoelige rookmelder. Een klein beetje rook is al voldoende om alarm te slaan. Denk aan onrust, de controle over je gedachten verliezen, heftige emoties, wantrouwen tegenover anderen of onaangepast gedrag.”

“Wetenschappers formuleerden tien potentieel traumatische gebeurtenissen zoals lichamelijk, emotioneel of seksueel geweld, middelengebruik of mentale problemen in het gezin, opsluiting van een familielid… Als je drie van die tien gebeurtenissen meemaakt zonder nazorg of sociale steun, groeit de kans op psychische problemen en leermoeilijkheden.”

Lees ook

Jongeren op de vlucht zitten vaak in overlevingsmodus

“Heel wat mensen komen in aanraking met drie of meer van die potentieel traumatische gebeurtenissen. Daar betalen we een hoge prijs voor. In Europa raamt men die op 581 miljard euro per jaar onder de vorm van ziektekosten, werkverzuim, alcoholproblemen… Tien procent minder traumatische gebeurtenissen, zou in Europa leiden tot een besparing van 105 miljard euro.”

“Absoluut. Een kind internaliseert negatieve ervaringen veel sneller dan een volwassene. Als mama en papa vaak ruzie maken, kan het denken dat dat zijn schuld is. Bij langdurig pestgedrag ontstaan soms vergelijkbare ideeën: ze pesten me omdat ik dat verdien.”

“Onbehandeld trauma kan generaties lang voortleven. Onderzoek van de Nederlandse psychiater Patricia Dashorst bracht dit mechanisme in kaart. Gruwelijke gebeurtenissen kan je niet overerven, stelt ze, maar wel de angst die je voorouders voelden.”

“Bij nakomelingen van Holocaustoverlevers, merk je soms dat hun stressknop altijd ‘aan’ staat, zelfs al hebben ze geen persoonlijke herinnering aan de vernietigingskampen. Ze zijn alerter, gevoeliger voor bedreigingen en hebben minder mentale ruimte om zich gewoon goed te voelen.”

“Een gevoeliger stresssysteem uit zich in een kleiner tolerantievenster. Dan raak je sneller uit balans of geïrriteerd en ondervind je vaker concentratiemoeilijkheden. Wie zich niet 100 procent veilig voelt, scant constant zijn nabije omgeving af. Bewust en onbewust. Elk geluid, elke opmerking van de juf of een medeleerling, is een potentieel alarmsignaal.”

‘Lastige emoties leren herkennen is veel duurzamer dan straffen of belonen.’

“Concentratie en prioriteit leggen bij een schooltaak vergt een rustig brein. Een rustig brein vergt dan weer een omgeving waarin kinderen zich veilig voelen. Voor je aan leren toekomt, moet je inzetten op die basisveiligheid.”

“Enkele Amerikaanse scholen in gewelddadige buurten doen dat. Kinderen die moeilijk gedrag stellen, haalt men uit de groep voor een meditatiemoment. Bij het begin van de schooldag organiseert men een yoga-sessie voor alle leerlingen. Die aanpak is veel duurzamer dan straffen en belonen. Jongeren leren lastige emoties herkennen. Bovendien draagt het bij aan een gezonde, kwaliteitsvolle verbinding met volwassenen. Ook dat helpt.”

“Ik ben niet tegen diagnoses. Voor een aantal kinderen is een ADHD-label nuttig om gedrags- of leermoeilijkheden te begrijpen en om gerichte actie te ondernemen. Alleen zie je na onbehandeld trauma vergelijkbare moeilijkheden. In dat geval zal een klassieke ADHD-aanpak niet werken.”

“Ik vrees het wel. Achterhalen waarom een jongere doet wat hij doet is cruciaal. Anders kom je nooit tot duurzame gedragsverandering. Bij die jongeren moet je inzetten op veiligheid, veerkracht en emotieregulatie. Indien nodig kan je ook een traumabehandeling zoals EMDR opstarten.”

Lees ook

‘Het lukt me niet altijd mijn eigen opvoedadvies te volgen’

“Die focus op welzijn is geen pretpedagogie. Pas als je je veilig voelt, kan je kwaliteitsvolle relaties aanknopen met volwassenen en staat je brein open om te leren.”

“In ons hulpverleningscentrum zien we steeds meer jongeren met een ontregeld stresssysteem, als gevolg van trauma. Hoe dat komt, weten we niet. Trauma komt vermoedelijk niet vaker voor dan vroeger. Misschien speelt de ratrace een rol. Ouders staan onder toenemende druk en leven vaker geïsoleerd. Er is minder sociale steun. Zo krimpt de tijd om stil te staan bij emoties en blijven moeilijkheden onder de radar.”

“Soms begrijp je pas dat je vader gewelddadig was wanneer je zelf een gezin sticht. Bijvoorbeeld omdat je dan actiever over opvoeding begint na te denken. Hetzelfde geldt voor misbruik. De gedachte ‘Ik wil niet dat mijn kind hetzelfde meemaakt’, opent mogelijk de deur naar een traumatisch verleden. Een deur die tot dan toe stevig op slot zat.”

‘Soms begrijp je pas dat je vader gewelddadig was wanneer je zelf een gezin sticht.’

“In gesprekstherapie zien we geregeld verbale of non-verbale signalen als mensen spreken over bepaalde onderwerpen. Dan is het is kwestie van goed te observeren. Waarom breekt iemands stem of gedraagt de persoon zich plots zenuwachtig? Als er meer achter zit, moet je dat exploreren.”

“Bij vroegkinderlijk trauma zijn er geen herinneringen om naar terug te keren, maar gelukkig is een behandeling wel mogelijk. Vaak leidt een bepaalde geur, zin of specifieke angst naar wat er gebeurde in de pre-verbale periode. Je hoeft niet alle details te kennen om de negatieve lading van die triggers te voelen.”

“Daarom bepleit ik een aanpak die zowel ouders als kinderen betrekt. Veel ouders slagen er niet in om hun rol op te nemen omwille van eigen trauma’s. Ik denk aan een moeder die bang is van haar rebellerende zoon omdat ze in hem haar gewelddadige ex-man ziet.”

‘Als een van de ouders getraumatiseerd is, moet je eerst daaraan werken. Anders dreigt de geschiedenis zich te herhalen.’

“Dat haar puberende zoon rebelleert is normaal, de vraag is hoe ze ermee omgaat. Onmiddellijk in vecht- of vluchtmodus schieten, draagt niet bij aan een steunende ouder-kindrelatie. Integendeel: er dreigt opnieuw een ongezonde machtsrelatie te ontstaan. Zo draagt trauma bij aan datgene waarvoor je bang bent: een herhaling van de geschiedenis.”

“Te vaak steunt men gezinnen jarenlang met allerlei begeleidingsvormen. Men geeft pedagogische tips, stelt samen doelen op, probeert de ouder-kindrelatie te versterken. Maar als een van de ouders getraumatiseerd is, moet je eerst daaraan werken. Zonder therapie is iemands stressraampje zo klein dat de aangeboden hulp theorie blijft.”

“In de eerste plaats hoop ik dat het jongeren helpt om hun eigen verhaal te begrijpen. Ervaringsdeskundigen vertellen me vandaag hoe anders hun leven had kunnen lopen als ze dit boek twintig jaar eerder hadden gelezen.”

‘Kinderboeken brengen zelden het verhaal van dysfunctionele gezinnen.’

“Kinderboeken brengen zelden het verhaal van dysfunctionele gezinnen en de mogelijke traumatische impact. Dat is vreemd als je weet hoeveel kinderen opgroeien in een problematische omgeving. Ook zij hebben nood aan herkenbare verhalen en rolmodellen.”

“Daarnaast hoop ik dat volwassenen meelezen: ouders, leerkrachten, zorgfiguren. Niet alleen om de lezende jongere bij te staan, maar ook om hardnekkige misverstanden uit de wereld te helpen. Niet elke gebeurtenis hoeft een trauma te worden. Omgekeerd kan een schijnbaar onschuldige gebeurtenis net wel tot trauma leiden.”

Lees ook

Binu Singh: ‘Wat we verwachten van ouders is niet realistisch’

“Ik droom ik van een samenleving die oog heeft voor onderliggende oorzaken van gedrag, mentale moeilijkheden en emoties. Ga het gesprek aan op school, durf als volwassene naar je eigen verleden kijken. En vooral: neem het verhaal van kinderen ernstig. Niet gehoord worden, is soms bijna even traumatisch als het verhaal dat je wilt delen.”

“Tot slot wil ik niet fatalistisch zijn. Als je trauma tijdig opspoort en gepast reageert, kunnen alle negatieve effecten verdwijnen. Als mijn boek helpt om trauma te voorkomen en de drempel naar hulp verlaagt, zal ik tevreden zijn. Zo krijgen kinderen hun toekomst terug.”