Corona is een momentum voor onze welvaartsstaat: ‘We moeten meer mensen beschermen’

Schok voor de samenleving

Het coronavirus is een schok voor onze samenleving. Het zet niet alleen de ziekenhuizen en woonzorgcentra op zijn kop, ook de economie kreeg een forse klap. En dat heeft op zijn beurt weer sociale gevolgen: jobs gaan verloren, bij de OCMW’s neemt het aantal aanvragen voor financiële steun toe, de rijen aan de voedselbanken worden langer en sociaal werkers zien voor het eerst sinds lang mensen met honger.

‘Onze welvaarstaat heeft gewerkt.’

Het lijkt een sociale catastrofe. Maar klopt dat wel? Onderzoekers van de Universiteit Antwerpen en KU Leuven bundelden bij de start van corona hun krachten in een COVIVAT-consortium. Ze brengen de sociale gevolgen van het coronavirus in kaart en willen via wetenschappelijk onderzoek mee vorm geven aan de wereld na corona.

Het consortium publiceerde ondertussen verschillende beleidsnota’s. Daaruit valt één overkoepelende conclusie te trekken: De impact van corona op de armoedecijfers is voorlopig minder groot dan gevreesd. De armoede zal stijgen maar niet dramatisch. Onze welvaarstaat heeft gewerkt, maar niet voor iedereen.

Wim Van Lancker is als professor sociaal beleid (KU Leuven) partner van het consortium. Van Lancker zit ook wel eens in een tv-studio en laat op Twitter vaak zijn licht schijnen over de staat van onze welvaartsstaat. Hij bevestigt: “We doen het goed, maar tegelijk doen we het ook niet goed.”

“De economische schok van corona is immens. We zien de grootste daling van het bruto binnenlands product sinds de Tweede Wereldoorlog. En toch is de situatie van de meeste mensen niet dramatisch verslechterd. Dat bewijst dat de welvaartsstaat werkt.”

“Als mensen hun inkomen wegvalt, dan werpt de sociale zekerheid zich op als schokdemper. Onze welvaartsstaat zorgt voor inkomensstabiliteit. Ook nu met corona. Al vrij snel werden bestaande stelsels zoals tijdelijke werkloosheid en het overbruggingsrecht voor zelfstandigen uitgebreid. Deze systemen werden genereuzer gemaakt en de voorwaarden versoepeld zodat meer mensen er beroep op konden doen. Op het hoogtepunt in april waren er meer dan 1,2 miljoen tijdelijke werklozen in België. Stel je voor dat we dit systeem niet hadden?”

“Wanneer kunnen we die ondersteunende overheidsmaatregelen loslaten? Als de vaccinatiegraad voldoende groot is? Of als het risico dat de gezondheidszorg kapseist voorbij is? Dat is nu onduidelijk.”

‘Op het hoogtepunt waren er meer dan 1,2 miljoen tijdelijke werklozen. Stel je voor dat we dit systeem niet hadden.’

“Je kan de situatie waarin we zitten, vergelijken met een snelkookpan die op het vuur staat. Het deksel is dicht, de stoom blijft in de pot, de druk neemt toe. Als het deksel van de pan vliegt, dan vrees ik dat de impact van deze crisis pas echt duidelijk wordt: Hoeveel bedrijven gaan over kop? Hoeveel zelfstandigen stoppen ermee? Hoeveel mensen verliezen hun werk? Maar als het de overheid lukt om de maatregelen stapsgewijs te lossen, dan denk ik dat de schade nog kan meevallen.”

“Onze goed werkende en omvangrijke welvaartsstaat beschermt vooral de mensen die volledig in het sociaal systeem zitten. Ik noem ze de insiders.”

‘Onze welvaartsstaat beschermt vooral de insiders.’

“De sociale uitgaven in ons land gaan zeer vaak naar de midden en hogere inkomens. Wie al heeft, krijgt nog meer. Ze komen te weinig terecht bij de mensen die ze het meest nodig hebben. Een schoolvoorbeeld van dit Mattheuseffect tijdens deze crisis was de elektriciteitspremie voor iedereen die één dag tijdelijk werkloos was. Daar heeft de Vlaamse overheid de bal misgeslagen. Dit soort van sociale uitgaven zijn pas effectief als ze selectief zijn en helpen wie het meest nood heeft aan hulp.”

“Maar dat we gul zijn voor de middenklasse maakt natuurlijk dat die groep in ons land ook groot en stabiel is. Het Mattheuseffect is dus niet altijd slecht. Het wordt pas problematisch als die bescherming ten koste gaat van de bescherming van de meest kwetsbaren. En dat is – helaas – wel een beetje het verhaal van onze welvaarstaat.”

“Mijn grote zorg nu zijn de mensen die geen beroep kunnen doen op de bescherming van onze sociale zekerheid.”

“Heel wat mensen functioneren aan de rand van onze arbeidsmarkt: freelancers, mensen met tijdelijke contracten, interim-arbeiders of nieuwkomers die actief zijn in de platformeconomie zoals pakjesdragers of fietsers van Deliveroo en Uber. Zij werken vaak in statuten die geen of nog geen recht geven op sociale bescherming. Zij zijn de outsiders. Het zijn vaak jonge mensen, kortgeschoold, migranten van buiten de Europese Unie. Daar zitten de economische slachtoffers van corona.”

“Dat heeft te maken met de moeilijkheid om armoede te meten. Armoede meet je meestal pas één tot twee jaar na de feiten, als de cijfers over het inkomen van mensen gekend en beschikbaar zijn. Met het COVIVAT-consortium proberen we korter op de bal te spelen. We schatten armoedecijfers zo accuraat en actueel mogelijk in. Maar we botsen op grenzen: we kunnen zo’n inschatting alleen maar maken over mensen van wie we cijfers hebben. Over de insiders dus, niet over de outsiders. Terwijl precies daar een groot probleem zit.”

‘Willen we echt dat hulp aan kwetsbare mensen draait op vrijwilligers?’

“Wij zien dus altijd maar een deel van de werkelijkheid. De echte onderkant van de samenleving vatten we niet met cijfers. Sociaal werkers zien die onderkant wel en neem van mij aan: zij verzinnen die verhalen niet. Maar het probleem is niet nieuw. Sociaal werkers hebben altijd gewerkt aan de rand van de samenleving, met mensen die onvoldoende beschermd zijn, die uit de boot vallen, die nergens hulp krijgen.”

“Dat engagement van sommige mensen is fantastisch. Maar willen we echt dat hulp aan kwetsbare mensen draait op vrijwilligers? Is dat geen fundamentele opdracht van de overheid? We moeten nadenken over de rol van vrijwilligers in de welvaartsstaat van de toekomst.”

“Onze sociale zekerheid is gebaseerd op sociale rechten met voor iedereen duidelijke voorwaarden en richtlijnen. Er is geen willekeur. Initiatieven van vrijwilligers zijn niet gebonden aan die sociale rechten. Het gevaar is dus dat zij sneller persoonlijke voorkeuren, vooroordelen, ideologie of geloof laten meespelen. Bovendien, als vrijwilligers wegvallen, valt ook de dienstverlening weg. Burgerinitiatief is dus niet alleen positief. Het is vooral een signaal dat de overheid zijn beloftes niet nakomt.”

“Corona is een momentum om fundamenteel na te denken over de toekomst van onze sociale zekerheid. Waar willen we naartoe? Wie willen we beschermen?”

‘We moeten de welvaartsstaat effectiever maken.’

“Ik ben voorstander van een dubbele beweging: we moeten meer mensen beschermen en we moeten de welvaartsstaat effectiever maken. De middelen die er zijn moeten we selectiever inzetten voor de kwetsbaren in de samenleving. Dat is een tegenstrijdige denkoefening. Meer mensen in je systeem halen, betekent meer uitgaven. We moeten daarom bekijken welke risico’s we wel en niet meer verzekeren.”

“Onze welvaartsstaat is ontstaan als een verzekering. Mensen betalen sociale bijdragen en verzekeren zich op die manier tegen sociale risico’s zoals werkloosheid, ziekte, arbeidsongevallen, invaliditeit en pensionering. Die verzekeringsfunctie zijn we doorheen de jaren wat kwijtgeraakt.”

‘We moeten vaststellen dat de bescherming van mensen op actieve leeftijd de laatste jaren is afgenomen.’

“We moeten zelfs vaststellen dat de bescherming van mensen op actieve leeftijd de laatste jaren is afgenomen. Dat komt doordat meer mensen werken in statuten die minder sociale bescherming bieden. Er zijn meer freelancers, meer tijdelijke contracten, meer mensen in de platformeconomie. Dat is een trend die je ook in andere landen ziet. Onze sociale zekerheid heeft hier nu geen antwoord op.”

“Veel meer dan het verhogen van de pensioenen is dit voor mij de kern: Hoe zorgen we ervoor dat we die groep beter beschermen? Dat is belangrijk want dit zijn de jonge gezinnen, de nieuwkomers, de alleenstaande moeders die leven in of op de rand van de armoede. Als we armoede echt willen klein krijgen, moeten we hier ingrijpen.”

“We zijn met de sociale zekerheid dingen gaan betalen zoals dienstenchecques, tijdskrediet of educatief verlof. We moeten ons de vraag stellen: horen die uitgaven in de sociale zekerheid?”

‘Hoe maken we onze sociale bijstand beter en toegankelijker?’

“Hetzelfde geldt voor de gezondheidszorg. We hebben in ons land een zeer kwaliteitsvolle, toegankelijke en betaalbare gezondheidszorg. Deze crisis maakt duidelijk hoe belangrijk dit is. Maar gezondheidszorg is een universele dienstverlening voor de samenleving, iedereen heeft er recht op. Alleen moet iedereen dan ook bijdragen en niet alleen de werkenden zoals nu het geval is.”

“Ik pleit er dan ook voor om de gezondheidszorg uit de sociale zekerheid te halen en te financieren via de algemene middelen van de staat, via belastingen dus. Door terug te gaan naar de basis van de sociale zekerheid ontstaat er ruimte om niet alleen meer mensen te beschermen, maar ook de kost van arbeid te verlagen. Een win-win-situatie dus.”

“Dat is waar. Hoe goed je sociale zekerheid ook is, er zullen altijd mensen zijn die door de mazen van het net vallen. We moeten dus ook kijken naar de sociale bijstand: hoe maken we die beter en toegankelijker?”

‘Het kan toch niet de bedoeling zijn dat we mensen verder in de armoede duwen?’

“Met het leefloon als laatste vangnet zijn er heel wat problemen. Een van de principes is dat je eerst al je andere middelen moet uitputten vooraleer je recht hebt op een leefloon. Bovendien is het leefloon nog altijd veel te laag. We duwen nu mensen verder in de armoede. Dat kan toch niet de bedoeling zijn?”

“Het leefloon moet dus genereuzer, maar ook minder voorwaardelijk worden. Onze bijstandswetgeving is sterk gekleurd door een bepaald mensbeeld. Als je vindt dat de mens per definitie een wezen is dat profiteert, dan ga je je sociaal beleid zo vormgeven dat profitariaat zoveel mogelijk wordt uitgesloten. Dat is wat er nu gebeurt. Maar hoe meer je dat doet, hoe moeilijker je het maakt voor mensen die gewoon hulp nodig hebben.”

“Toch wel, de samenleving mag voorwaarden en tegenprestaties opleggen aan steun. De meeste mensen staan daar ook voor open, toch als die tegenprestatie zinvol is en samengaat met voldoende sociale bescherming.”

‘Ik geloof dat mensen intrinsiek goed zijn.’

“Ik geloof dat mensen intrinsiek goed zijn. En dat je mensen moet helpen als ze door reden x, y of z in moeilijke omstandigheden leven. Het is cruciaal om dan eerst en vooral te zorgen voor sociale bescherming. Ook dat is back to basics. Dat moet de focus zijn van onze welvaartsstaat: de levensomstandigheden van mensen stabiliseren. Pas daarna kan je naar de toekomst kijken en vragen dat mensen solliciteren of een opleiding volgen.”

“Uit mijn hoop spreekt ook wanhoop. Als we het nu niet doen, wanneer gaan we het dan wel doen?”

“The proof of the pudding is in the eating. De marsrichting is in ieder geval anders dan de afgelopen jaren: de scherpe randjes worden afgevijld.”

‘Mijn optimisme over Vivaldi kreeg een deuk.’

“Vivaldi trekt duidelijk de kaart van de sociale partners. Ze zoeken naar draagvlak om de sociale zekerheid te hervormen. Dat is goed, maar tegelijk ook een gok: het zoeken naar draagvlak kost tijd en kan het momentum van deze crisis wegnemen. Bovendien is niet elke beslissing die de sociale partners nemen goed of in het belang van de outsiders. De kans bestaat dat we verzeild geraken in oeverloos overleg. Ik ben dus gematigd optimistisch.”

“Ik moet wel toegeven dat mijn optimisme een deuk kreeg met de extra premie die werd goedgekeurd voor mensen die tijdelijk werkloos zijn. Opnieuw worden de insiders bediend. De mensen die het meest nodig hebben blijven, soms letterlijk, in de kou staan. Dat zijn honderden miljoenen die men beter had kunnen besteden.”

“Ik mag niet klagen over exposure. Ik zit wel eens in een tv-studio waar ik mijn zeg kan doen. Ik word door quasi alle politieke ideologieën van het spectrum gevraagd om mijn licht te laten schijnen over beleidsvoorstellen. Maar de vraag is: wat wordt ermee gedaan?”

“Mijn onderzoek gaat over armoede, de sociale zekerheid, ons sociaal beleid. Dat is mijn focus. Maar politici hebben natuurlijk nog andere besoignes. Zij moeten verschillende doelstellingen tegenover elkaar afwegen. Maar de fundamentele vraag ligt wel op tafel: al jaren gaan de armoedecijfers in ons land niet de goede kant op, daar moeten we toch een keer echt iets aan doen. Niet?”