Verborgen thuisloosheid: ‘Het huis waar ik slaap is geen thuis’

Voorbij het cliché

Over daklozen bestaan veel vooroordelen. We denken aan iemand die in een portiek ligt te slapen. Een man, soms in het gezelschap van een hond. Een bakje met muntstukken. Een blikje bier. Al zijn bezittingen bij zich in een grote plastic zak. Het clichébeeld van de clochard, de dronken, onverzorgde dakloze zwerver, zit nog diep ingeworteld.

De meeste dak- en thuislozen beantwoorden niet aan dit beeld. Dak- en thuisloosheid staat voor een diversiteit aan kleur, leeftijd, geloof, nationaliteit en leefsituatie. Zo zijn er gezinnen met kinderen, psychiatrische patiënten die net ontslagen zijn uit een instelling, jongeren mét maar ook zonder een verleden in de jeugdzorg, mensen zonder wettig verblijf, mensen die omwille van partnergeweld hun huis ontvluchten, mensen met een verslavingsproblematiek die geen plaats vinden in een afkickcentrum, mensen die in een situatie van generatiearmoede leven.

‘Leefsituaties van thuislozen kunnen erg verschillen.’

Ook de leefsituaties van dak- en thuislozen kunnen erg verschillen. Niet alle dak- en thuislozen leven op straat of in de thuislozenopvang. Heel wat thuislozen maken geen gebruik van erkende opvangstructuren. Omdat ze geen sociale rechten hebben, de verblijfkosten niet kunnen betalen of bij gebrek aan plaats. Anderen hebben wel toegang, maar maken er geen gebruik van.

Geen neutrale omschrijving

Dak- en thuisloosheid definiëren is niet evident. Gaat het vooral over het ontbreken van een woonst of weegt de sociale uitsluiting door? Een definitie is ook niet neutraal, want ze bepaalt wie als dak- of thuisloze ondersteuning krijgt.

De ETHOS-typologie biedt een internationaal gedragen kader en kiest bewust voor een brede omschrijving. Dak- en thuisloosheid gaat niet alleen over mensen die op straat leven of in de daklozenopvang overnachten, maar ook over wie in een kraakpand woont of wie uit noodzaak bij vrienden en familie logeert.

Het belang van een (t)huis

De rode draad doorheen deze verscheidenheid: het al dan niet een huis of een thuis hebben. Dat gebrek heeft een fysieke dimensie: voldoende huisvesting of ruimte voor een persoon of gezin. Maar ook een sociale dimensie: de mogelijkheid hebben om in die ruimte privacy te bewaken en sociale relaties uit te bouwen. En een wettelijke dimensie: aanspraak kunnen maken op deze ruimte, bijvoorbeeld door een volwaardig huurcontract.

Is er een tekort op een van deze domeinen, dan spreekt Feantsa, de Europese Federatie van Organisaties die met thuisloze mensen werken, over sociale uitsluiting op vlak van wonen. Die mondt uit in dakloosheid (bijvoorbeeld overnachten in de openbare ruimte), thuisloosheid (bijvoorbeeld verblijven in een opvangcentrum), instabiele huisvesting (bijvoorbeeld tijdelijk verblijf bij vrienden) of een ontoereikende huisvesting (bijvoorbeeld verblijf in een ongeschikt of onbewoonbaar verklaarde woning).

Dak- en thuisloosheid is dus een brede noemer met veel verschillende verschijningsvormen. Dat is een belangrijke vaststelling om thuislozen in kaart te brengen en beleid te voeren.

Verborgen thuisloosheid

Toch focust het beleid doorgaans op de meest zichtbare dak- en thuislozen. Wat minder zichtbaar of verborgen is, blijft vaak onder de radar. Zoals de verborgen thuislozen die tijdelijk onderdak vinden bij anderen, in garages, auto’s of kraakpanden. Zo’n 70 procent van alle dak- en thuislozen leeft en blijft verborgen, schatten Canadese onderzoekers.Eberle, M., Kraus, D., &  Serge, L. (2009), Results of the pilot study to estimate the size of the hidden homeless population in Metro Vancouver, Vancouver: Mustel Research Group.

‘Het beleid focust op de meest zichtbare dak- en thuislozen’

Niet alle onderzoekers en beleidsmakers verstaan hetzelfde onder die ‘verborgen thuisloosheid’. Wij ondersteunen de omschrijving van ‘homeless at home’.Gebaseerd op de definitie van Nicolas Pleace.[voetnoot]“Situaties waarin een persoon ‘homeless at home’ is omdat (1) hun thuis niet van hen is, omdat ze het recht niet hebben er te verblijven en geen legale bescherming hebben tegen uithuiszetting; (2) hun thuis niet van hen is, omdat ze het – onvrijwillig – moeten delen met anderen, omdat ze geen alternatief hebben; of (3) hun thuis onaangepast (ongeschikt) is en mogelijk schadelijk voor hun gezondheid en welzijn.” Pleace, N. (2017), Hidden Homelessness Measurement: Discussion PaperDe woonsituatie van deze mensen is niet officieel en niet wettelijk beschermd. Bij gebrek aan alternatief delen ze die met anderen. Of de verblijfplaats is niet geschikt en bedreigt zelfs het welzijn en de gezondheid van haar bewoners.

Deel van een traject

Elke vorm van dak- en thuisloosheid vraagt een eigen aanpak. Zo’n aanpak ontwerpen is niet evident omdat de trajecten van dak- en thuislozen niet rechtlijnig verlopen. Verborgen thuisloosheid is meestal een deel van een traject. De ene periode verblijft men bij een vriend, de andere periode op straat of in de opvang.

Sommige dak- en thuislozen houden zich liever verborgen uit vrees voor het stigma rond dakloosheid. Anderen, bijvoorbeeld migranten zonder wettig verblijf, hebben geen toegang tot diensten en sociale rechten. Of mensen zijn niet op de hoogte van het bestaan of de werking van specifieke diensten, hebben onvoldoende inkomen of vermijden diensten op basis van slechte ervaringen in het verleden.Demaerschalk, E., Hermans, K., Steenssens, K., & Van Regenmortel, M. (2019), Homelessness. Merely an urban phenomenon? Exploring hidden homelessness in rural Belgium. European Journal of Homelessness, 13(1), 101–120. London Assembly (2017), Hidden homelessness in London. London: London Assembly.

Een beperkt aanbod van lokale diensten kan ook een rol spelen. In de Verenigde Staten is de rurale dak- en thuisloosheid een verborgen fenomeen: “Mensen die van sofa naar sofa springen, die in hun auto wonen of in motels. Ze hebben minder plaatsen waar ze terecht kunnen en er zijn minder mensen die hen proberen te helpen.”Angie Lyon, programmacoördinator bij Hancock Hope House, een opvangcentrum dat vier landelijke provincies in het Amerikaanse Indiana bedient. In: Bittle, J. (28 March 2019), The ‘hidden’ crisis of rural homelessness, The Nation.Gebrek aan transportmogelijkheden en stigmatisering zijn in landelijke regio’s ook factoren die de aansluiting bij het sociaal werk bemoeilijken.

‘Verborgen thuislozen zijn minder geneigd om hulp te zoeken.’

Het is belangrijk dat we, zowel in praktijk als beleid, meer aandacht geven aan verborgen thuisloosheid. Verborgen thuislozen zijn minder geneigd om sociale hulp te zoeken. Toch zitten ze in een situatie van ernstige woononzekerheid die kan leiden tot effectieve dakloosheid. De  informele opvang kan een sleutelrol spelen om dat te voorkomen.

Sofasurfers

Sofasurfen is een vorm van verborgen thuisloosheid. Het is een realiteit voor mensen van alle leeftijdscategorieën. In 2019 wezen de Centra Algemeen Welzijnswerk op een groep kwetsbare jongvolwassenen die periodes van dakloosheid overbruggen door tijdelijk bij vrienden, familie of anderen te logeren, vaak letterlijk op de sofa. Die anderen kunnen informele spelers zijn, zoals religieuze organisaties of burgerinitiatieven, maar net zozeer mensen die ze via via ontmoeten en die ze amper kennen. Een sofasurfer heeft wel een dak boven het hoofd en kan gebruik maken van sanitaire voorzieningen. Toch is zo’n tijdelijk verblijf een zeer kwetsbare situatie, zonder enige vorm van bescherming. Van de ene dag op de andere kan je weer op straat belanden.

‘Van de ene dag op de andere kan je weer op straat belanden.’

Sofasurfers hebben vaak geen domicilie of referentieadres bij het OCMW. Geen officieel adres beperkt ernstig de mogelijkheden om stappen vooruit te zetten, bijvoorbeeld door een leefloon aan te vragen. Sofasurfen zorgt ook voor afhankelijkheid, waardoor ‘een vriend’ mogelijk in een machtspositie komt en zaken kan afdwingen. Ook voor de persoon die een sofasurfer onderdak biedt zijn er risico’s zoals het verlies van een uitkering als alleenstaande of een sanctie van de sociale woningmaatschappij voor het herbergen van een extra persoon.

Een groep studenten uit België, Duitsland, Nederland, Noorwegen en de Verenigde Staten ging in op het signaal van de Centra Algemeen Welzijnswerk. In het kader van het internationale vak ‘Crossing Borders’ gingen ze op zoek naar getuigenissen van jonge sofasurfers en van organisaties die zich richten op maatschappelijk kwetsbare jongeren.

Elvis

De 24-jarige Elvis vertelde ons hoe hij op zijn achttiende thuisloos werd. Zijn familie emigreerde uit België en hij bleef alleen achter. Hij kon tijdelijk terecht in het gezin van zijn nicht. Zijn ervaring illustreert hoe je je ondanks een slaapplek toch thuisloos kan voelen.

“Telkens wanneer mijn nicht thuiskwam van haar werk, keek ze me aan. Ze vroeg zich af wat ik die dag had gedaan. De manier waarop zij dat deed was verschrikkelijk. Ik voelde mij een parasiet, een stuk vuil in het huis. Het was pijnlijk en gevaarlijk.”

Lees ook

Sofaslaper Mia (20): ‘Ik verlang naar een echte thuis’

“Ik had te veel dingen waar ik mee bezig was. Mijn gezondheid, de blikken die ik kreeg van familie en mijn wanhopige pogingen om onzichtbaar te blijven. Door de verschillende routines in huis merkte niemand op dat ik al dagen niet gegeten had. Ik wilde hen dat niet vertellen of hen geld vragen. Het is niet hun schuld. Maar als je weet dat iemand die van je houdt je toch niet kan helpen, kan je er beter over zwijgen.”

Wie in verborgen thuisloosheid leeft kampt met vele uitdagingen. Vaak gaat het over mensen die zeer geïsoleerd leven. Omdat ze niet de stempel van dakloze willen dragen, gaan ze op zoek naar andere slaapplaatsen. Hun klein en fragiel netwerk komt hierbij meer en meer onder druk.

Outreachend opsporen

We spraken met hulpverleners uit België, Duitsland, Nederland, Noorwegen en de Verenigde Staten. Hun aanpak is deels bepaald door de plaatselijke context en wetgeving. Toch lopen enkele tendensen gelijk. Zo is er geen specifieke hulpverlening voor verborgen thuislozen. Jonge sofasurfers bijvoorbeeld komen in België en Nederland vooral in contact met algemene welzijns- en armoedeorganisaties.

De onzichtbaarheid van deze groep maakt het niet eenvoudig om hen te bereiken. Het vraagt sterk outreachend werk met straathoekwerk, mobiele teams en contacten met welzijnspartners of gezondheidsinstanties.

‘Zeker in uitgestrekte gebieden is het quasi onmogelijk om thuislozen te lokaliseren. In de VS werkt men in rurale gebieden met anonieme tips van burgers.’

In een landelijke omgeving is een andere aanpak nodig. Zeker in uitgestrekte gebieden is het quasi onmogelijk om thuislozen te lokaliseren. Daarom werkt men in de Verenigde Staten in rurale gebieden met anonieme tips van burgers. Maar zelfs wanneer er wel contact is, is het niet evident om dit te behouden.

Stadsnomaden in Pension Almonde

In de zomer van 2018 kreeg de Almondestraat in Rotterdam-Noord tijdelijk een nieuwe invulling. Het blok van 53 woningen is nu al twee jaar lang een experiment voor ‘de sociaal-inclusieve stad van de toekomst’. Als dit experiment afgesloten is, zal de woningblok gesloopt worden. Op de private woonmarkt is het aanbod van betaalbare woningen zeer schaars en de wachtlijsten voor sociale huisvesting blijven groeien. Als antwoord biedt het project Pension Almonde onderdak aan mensen die op zoek zijn naar een tijdelijke woonst.

De bewoners van de Almondestraat worden ‘stadsnomaden’ genoemd en hebben diverse profielen, van uitwisselingsstudenten tot ex-thuislozen, kunstenaars, mensen die het financieel niet breed hebben of sofaslapers. Naast tijdelijke huisvesting biedt het pension plaats aan buurtinitiatieven. Samen met welzijnsorganisaties werd in één van de woningen het Douwershuis opgezet. Deze woning biedt onderdak aan jongeren die in een situatie van verborgen thuisloosheid leven en tijdelijk nood hebben aan een eigen plek. Een mentor ondersteunt hen om weer een stabiel leven op te bouwen.

‘De mensen die in het Douwershuis verblijven zien zichzelf niet als cliënten, maar als bewoners.’

Het Douwershuis is succesvol in het bereiken van jonge sofaslapers. Omdat het initiatief deel uitmaakt van Pension Almonde, focust het in de eerste plaats op het bouwen van een gemeenschap waar meer samen- en anders leven centraal staat. De mensen die er verblijven zien zichzelf niet als cliënten, maar als bewoners. De soepavonden in de gemeenschappelijke woonkamer en de gedeelde voorzieningen zoals bijvoorbeeld de ‘Wasbuur’ of het keramiekatelier zorgen voor een hecht gemeenschapsgevoel.

Een tijdelijke bezetting als Pension Almonde is geen stabiele woonoplossing. Toch kan het drempelverlagend werken in de ondersteuning van verborgen thuislozen wanneer ook sterk wordt ingezet op collectief wonen en leven.

Sofahopper

Sofahopper.de is een initiatief van de stichting Offroad Kids, die in enkele Duitse steden straatkinderen en -jongeren begeleidt. De straathoekwerkers helpen hen met het zoeken naar onderdak, bij het invullen van aanvraagformulieren en leiden hen toe naar verdere hulp. Ze bieden specifieke hulp aan sofaslapers via hun website Sofahopper.de. Jongeren tot en met 27 jaar kunnen er via een online formulier en live-chat op de website terecht met al hun vragen. Als nadien blijkt dat verdere begeleiding nodig is, zoeken ze telefonisch of via een persoonlijk gesprek samen naar een oplossing.

De specifieke focus op sofaslapers, het online aanmeldingsformulier en de live-chat maken van Sofahopper.de een uniek initiatief.

‘Ook voor verborgen thuislozen kunnen drempels verlaagd worden.’

Deze goede praktijken tonen dat ook voor verborgen dak- en thuislozen drempels verlaagd kunnen worden. Een betere onderlinge communicatie tussen organisaties kan het contact met deze groep al vergemakkelijken. Overkoepelend en sectoroverschrijdend werken zorgt ervoor de hulpvrager sneller een gepast advies krijgt. Het is ook belangrijk om aanvraagformulieren te vereenvoudigen en minder of geen voorwaarden te koppelen aan de toegang tot adequate hulp. Vooral jongeren kampen met gevoelens van angst en onzekerheid.

De problematiek van verborgen thuisloosheid wordt onderschat. Herkenning en erkenning is een eerste cruciale stap.