Kinderen in de familierechtbank: ‘We hebben een eigen mening’

Liever spreekrecht dan hoorrecht

Het VN-kinderrechtenverdrag garandeert dat kinderen en jongeren hun mening kunnen uiten in alle situaties die hen aanbelangen. Als familierechters bijvoorbeeld moet oordelen over echtscheidingen en relatiebreuken, dan moeten ze ook naar de kinderen luisteren.

‘Wil je het kindperspectief inbrengen, dan kies je voor spreekrecht.’

Hoewel de wetgever in het Burgerlijk Wetboek spreekt over het ‘hoorrecht’ van de minderjarige, hebben wij het liever over het ‘spreekrecht’. Dat maakt beter duidelijk wat het doel is van het gesprek: het kind laten spreken over zijn ervaring en beleving. Wil je het kindperspectief inbrengen, dan kies je voor het spreekrecht.

Klachten over spreekrecht

Het spreekrecht heeft nog heel wat verbeterpunten. Dat stellen we vast op basis van de talrijke klachten die het Kinderrechtencommissariaat jaarlijks ontvangt van kinderen, jongeren, ouders en professionals.

Elke keer weer horen we verhalen van kinderen die stuiten op drempels om te spreken, bijvoorbeeld omdat de rechter ze niet uitnodigt voor een gesprek, hoewel ze dat wel vroegen. Kinderen en jongeren vertellen ons ook regelmatig dat ze wel een gesprek hadden met de familierechter, maar toch achterblijven met het gevoel dat er niet écht geluisterd werd.

Om daar een scherper zicht op te krijgen, onderzochten het Kinderrechtencommissariaat, de Orde van Vlaamse Balies en de Gezinsbond met wetenschappelijke medewerking van Charlotte Declerck (Uhasselt) hoe dat spreekrecht in de praktijk toegepast wordt. Zowel rechters als jongeren werden daarover bevraagd.

Toch niet gehoord

Volgens de wet moet de rechter de minderjarige van minstens 12 jaar uitnodigen, telkens hij een beslissing moet nemen over ouderlijk gezag, de verblijfsregeling of het recht op persoonlijk contact.

Dat wil meteen ook zeggen dat de rechter heel wat minderjarigen niet moet uitnodigen, terwijl er toch belangrijke beslissingen genomen worden. Minderjarigen moeten bijvoorbeeld niet gehoord worden bij echtscheidingen door onderlinge toestemming, als de zaak doorverwezen wordt naar de kamer voor minnelijke schikking of als ouders zelf tot een akkoord komen over de verblijfsregeling van de kinderen.

‘Mijn broer en ik werden elk bij een ouder gedomicilieerd. Alsof ze ons gewoon verdeeld hebben, zoals de meubels.’

Hoe een jongere dat gebrek aan inspraak zelf ervaart? “Ze hebben beslissingen genomen over ons, zonder dat iemand ons ooit onze mening heeft gevraagd. Mijn broer en ik werden elk bij een ouder gedomicilieerd. Alsof ze ons gewoon verdeeld hebben, zoals de meubels.”

En wat met kinderen die jonger zijn dan 12 jaar? Zij mogen zelf vragen om gehoord te worden. De rechter kan dat niet weigeren. De meeste kinderen die wij spraken, waren niet op de hoogte van die mogelijkheid. Bovendien is het niet duidelijk hoe ze aan contactgegevens van de rechtbank kunnen komen. Via de klachtenlijn van het Kinderrechtencommissariaat horen we ook kinderen die alle hindernissen nemen en wel expliciet vragen om gehoord te worden, maar vervolgens toch niet altijd reactie van de rechter ontvangen.

Een oplossing voor dit probleem is eenvoudig: geef alle kinderen en jongeren over wie de familierechter beslist, een informatieformulier waarop ze zelf kunnen aangeven of ze een afspraak met de rechter willen. Deze informatie moet op maat zijn van kinderen van verschillende leeftijden.

In het belang van het kind

De familierechter moet een overeenkomst van de ouders over hun kinderen beoordelen ‘in het belang van het kind’. Bijvoorbeeld vraagt vaak één van de ouders na korte tijd al een aanpassing van een vonnis of akkoord. De ouder argumenteert dat er nieuwe omstandigheden zijn waardoor er een andere verblijfsregeling van het kind nodig is.

Lees ook

Kinderrechtencommissaris: ‘Te vaak gingen ook kinderrechten in lockdown’

Kinderen en jongeren kunnen vervolgens slechts hopen dat beslissingen in hun belang genomen worden. Op dit moment bestaan er geen objectieve criteria die de familierechter handvatten geeft bij de invulling van ‘het belang van het kind’. Dan is het moeilijk om beslissingen te beoordelen.

Ook dat kan beter: in de wet moeten er concrete criteria komen over dat ‘belang van het kind’. De wet moet ouders bovendien verplichten om bij een akkoord over de (verblijfs)regeling voor hun kinderen aan te geven waarom die regeling in het belang is van de kinderen, en hoe ze de kinderen hierin een stem hebben gegeven.

Juiste plaats, juist moment

Kinderen en jongeren krijgen meestal geen inspraak over de plaats van het gesprek met de familierechter. Vaak vinden ze dat geen probleem. Toch laat de plek bij sommige jongeren een diepe indruk na: “Het was in de zittingszaal van de rechtbank zelf. De rechter zat echt op zijn troon. Dat was voor mij intimiderend. Dat beeld blijft me na al die jaren bij. In mijn beleving zat hij heel hoog en ver weg.”

Het is logisch dat kinderen en jongeren zo’n gesprek liever in een meer vertrouwde omgeving hebben: “Ik denk dat een kleinere ruimte beter en warmer is, een ruimte waarin ik me op mijn gemak voel. Zoiets als de ruimte waar je bij een therapeut zit.”

‘De rechter zat echt op zijn troon. Dat was voor mij intimiderend. Dat beeld blijft me na al die jaren bij.’

Naast de plaats, is er het moment van het gesprek. Hoe de rechter een datum prikt, verschilt van rechter tot rechter. Soms krijgen jongeren een datum en uur te horen waarop ze aanwezig moeten zijn, soms mogen ze zelf kiezen uit verschillende opties.

Ook daar is ruimte voor verbetering. “Ik had liever een ander moment gehad, want ik moest weg uit de les en de leerkracht vroeg dan voor de hele klas waar ik naartoe moest.” Geef kinderen en jongeren minstens enkele keuzemogelijkheden.

Goed gesprek vraagt tijd

Het gesprek tussen de familierechter en de minderjarige duurt meestal minder dan een kwartier. Dat is wel heel kort om kinderen eerst op hun gemak te stellen en daarna een indruk te krijgen van hun beleving.

‘Het gesprek tussen familierechter en minderjarige duurt meestal minder dan een kwartier.’

“Het voelde zoals bij een dokter in de wachtzaal. Hup hup, snel en de volgende. Ik kon wel de essentie vertellen, maar ik was dan ook al 16. Door de stress vergat ik wel een paar dingen te zeggen.”

Veel kinderen en jongeren hebben de indruk dat ze maar één kans krijgen om hun verhaal te brengen bij de rechter. Als de spanning van het moment voorbij is, bedenken ze vaak dat ze bepaalde dingen liever anders verwoord hadden of enkele extra dingen hadden willen vertellen.

Vertrouwenspersoon

Kinderen kunnen een vertrouwenspersoon meenemen naar het gesprek met de rechter. De meeste kinderen weten dat niet. Sommigen hadden liever wel iemand meegenomen naar het gesprek, anderen wilden hoe dan ook liever alleen gaan.

 “Ik wist niet dat ik dat kon vragen. Maar vooraf dacht ik echt dat ik stevig genoeg in mijn schoenen stond om dat alleen te doen. Dus ik zou het waarschijnlijk ook niet gedaan hebben als ze het me voorgesteld hadden. Als ik nu nog eens zou moeten gaan, zou ik dat allicht wel willen, nu ik weet hoe het gaat.”

De vertrouwenspersoon is te vrijblijvend. Van een optie zou het moeten veranderd worden in een wettelijk recht, waar de jongere over geïnformeerd moet worden.

Kinderen vertellen de waarheid

De meeste kinderen en jongeren vinden dat niet alles wat zij belangrijk vonden aan bod kwam tijdens het gesprek met de familierechter. Vaak hadden de kinderen het gevoel dat de rechter er per definitie van uitging dat hun verhaal niet authentiek was, maar ingefluisterd door een van de ouders.

‘De meeste kinderen geven aan niet gepusht te worden door een ouder.’

Vanzelfsprekend spreken ouders met hun kinderen over de relatiebreuk. Het kan bijna niet anders dan dat ouders hun visie delen met de kinderen. Toch geven de meeste kinderen aan niet gepusht te worden door een ouder.

Vaak hadden de kinderen en jongeren de indruk dat de rechter er wel van uitging dat een ouder voorgekauwd had wat ze vertelden. Ze voelden een wantrouwen. “Familierechters moeten weten dat kinderen een eigen mening hebben en niet altijd gemanipuleerd worden. Je moet luisteren naar kinderen, want wij vertellen wel de waarheid.”

Vragenlijst, gesprek of tekening

Bovendien moet ook worden nagedacht over het format van het gesprek. De huidige manier van werken is gebaseerd op verbale communicatie tussen mondige volwassenen.

Het ene kind vindt zijn weg in een vragenlijst, het andere komt pas tot zijn recht als het vrij zijn verhaal mag vertellen. Jongere kinderen kunnen baat hebben bij een totaal andere methodiek, bijvoorbeeld door een tekening te maken om dingen te duiden en informatie te krijgen. Ideaal speelt een rechter in op de concrete situatie en kiest hij voor het format dat het kind het best ligt.

Toegankelijke informatie op maat

Een uitnodiging van de rechtbank brengt heel wat teweeg bij kinderen en jongeren. Het gebrek aan brede, objectieve, correcte en toegankelijke informatie op maat versterkt hun onzekerheid.

Lees ook

Problematische scheiding: Ouders in langdurig conflict maar wat met de kinderen?

Daardoor beslissen sommige jongeren om niet op de uitnodiging in te gaan. Zo missen ze een kans om hun spreekrecht in praktijk te brengen. “De advocaat van mijn mama zei dat het gevaarlijk was om op de uitnodiging in te gaan. We hebben dan samen beslist om dat niet te doen omdat we het nog erger zouden kunnen maken.”

Wanneer kinderen en jongeren genoeg informatie op maat krijgen, zullen ze met de juiste verwachtingen naar het gesprek komen. Hoe ziet de locatie eruit? Hoe verloopt het gesprek? Hoe kun je je voorbereiden? Wat gebeurt er met het verslag? Deze informatie helpt kinderen om zich een beeld te vormen van wat hen te wachten staat. Maak vooraf zeker ook duidelijk dat hen in het gesprek niet gevraagd zal worden om te kiezen tussen hun ouders.

Kinderen willen ook erg graag feedback over wat de rechtbank precies besliste, en waarom. Dat is op vandaag niet mogelijk.

Nog veel uitdagingen

Familierechters doen hun best wanneer ze spreken met kinderen en jongeren. Sommige rechtbanken hebben ook goede praktijken, zoals de informatiefilmpjes van de familierechtbanken van Antwerpen, Mechelen en Turnhout.

Toch ontbreekt het hen vaak aan tijd en middelen om een goed gesprek met kinderen te voeren. Veel vaststellingen en aanbevelingen leiden tot een nog hogere werkdruk bij de familierechters. Meer mensen en middelen zijn dan ook noodzakelijk.

De beslissing van een familierechter heeft een grote impact op het leven van kinderen en jongeren. Ze heeft gevolgen voor hun woonplaats, hobby’s, school en vrienden. Spreekrecht vereist dat ze effectief hun stem kunnen laten weerklinken in de rechtbank.