Leerlingen zonder papieren: ‘De school is een veilige haven’

Een stem geven

De schattingen van het aantal mensen zonder wettig verblijf in België lopen sterk uiteen. De Dienst Vreemdelingenzaken spreekt van 100.000 mensen. Onder hen ook kinderen. Hun recht op onderwijs is juridisch verankerd.

‘Kinderen zonder wettig verblijf worden vaak vergeten.’

Hoe beleven jongeren zonder wettig verblijf hun schoolloopbaan? We spraken met zeventien kwetsbare maar veerkrachtige jongeren over hun schoolervaringen.Dit bacheloronderzoek werd uitgevoerd door acht studenten Sociaal Werk aan de Arteveldehogeschool (Julie Bonte, Laura Van De Walle, Hannah Van Lanckere, Emma Beaumont, Hanne Deckmyn, Naïn Poppe, Brecht Vanmoerkerke en Emilien Audenaert) onder leiding van Geert Matthys.Het ging om jongeren met roots in onder andere Armenië, Albanië, Kosovo en Tsjetsjenië.

Sommige geïnterviewde jongeren hadden enkel tijdens hun schoolloopbaan geen papieren en konden nu vanuit een wettig verblijf terugblikken op deze periode. Bij anderen is het onwettig verblijf tot op vandaag bittere realiteit.

Reguliere diensten hebben weinig te bieden

Mensen zonder papieren hebben geen recht op leefloon en mogen niet werken. Hun financiële situatie jaagt hen soms in de richting van zwartwerk.

Ook op vlak van ondersteuning zitten mensen zonder wettig verblijf in een kwetsbare situatie. Valt dat wettig verblijf weg, dan stopt het aanbod van heel veel diensten. De deur van de VDAB blijft dicht en het OCMW biedt enkel nog medische hulp. Heel wat mensen zonder papieren kloppen aan bij noodhulporganisaties, een kerk of de lokale voedselbedeling.

Onvoorspelbare zoektocht

Vooral voor jongeren zonder wettig verblijf is dit een moeilijke zoektocht. Ze weten niet waar ze terecht kunnen met hun vragen.

Dat geldt ook voor hun schoolsituatie: op papier hebben ze wel recht op onderwijs, maar in de praktijk weten ze niet wie hen daarbij kan ondersteunen. Zo weten ze vaak niet dat ze met vragen en problemen terecht kunnen bij het Centrum voor Leerlingenbegeleiding (CLB).

De puzzel is ook ingewikkeld en weinig voorspelbaar. Neem bijvoorbeeld de betaling van de schoolfacturen. Het ene OCMW betaalt de onderwijskosten van het minderjarige kind zonder wettig verblijf, het andere OCMW houdt die boot af. Sommige scholen nemen die onbetaalde facturen voor eigen rekening, andere scholen houden vast aan de openstaande schuld die nog vereffend moet worden.

Hogeschool of universiteit

Willen deze jongeren zich vervolgens inschrijven aan de hogeschool of universiteit, dan botsen ze opnieuw op drempels en problemen. Sommige onderwijsinstellingen zijn onvoldoende geïnformeerd over het recht van deze jongeren op hoger onderwijs of verschuilen zich achter onduidelijke wetgeving.

‘Geen toegang tot school- en studietoelagen maakt studeren duurder.’

Daarnaast krijgen jongeren zonder papieren geen toegang tot school- en studietoelagen. Dat maakt studeren duurder. Het zou beter zijn deze toelagen ook voor hen toegankelijk te maken, zoals bijvoorbeeld in Frankrijk en Spanje.

Bang voor controle

Onze bevraging toont ook andere perspectieven: deze jongeren zien de school als een veilige haven en ervaren er weinig expliciete vormen van discriminatie of racisme. En vooral: ze weten dat politie hen daar niet mag oppakken. De weg van en naar school ligt moeilijker. Zeker op het openbaar vervoer zijn ze bang om gecontroleerd te worden.

Ook over het onthaalonderwijs voor anderstalige kinderen (OKAN) zijn de jongeren in het algemeen positief. Hoewel: hoe ouder de jongere, hoe minder positieve effecten hij ervaart van dat OKAN-aanbod. Ze zijn wel gemotiveerd om Nederlands te leren, maar hebben het gevoel dat dit beter gaat in een klas met voornamelijk Nederlandstalige kinderen.

Bovendien zijn er in een OKAN-klas soms grote leeftijdsverschillen. Dat kan een negatief effect hebben op het welzijn en de sociale integratie.

Studieadvies

We hadden het met deze jongeren ook over het studieadvies dat ze kregen. Nog te vaak is dat gebaseerd op vooroordelen rond taalachterstand. De leerkrachten en adviseurs onderschatten de mogelijkheden en intelligentie van de jongeren. Daardoor worden ze vaak verwezen naar richtingen die niet altijd aansluiten bij hun talenten.

Ten onrechte: geen papieren hebben, maakt je niet minder intelligent. Deze jongeren hebben nood aan mensen die in hen geloven, hen aanmoedigen en bij eventuele schoolachterstand samen oplossingen zoeken. Zo kan men een beter inzicht krijgen op de talenten en mogelijkheden van het kind en hen beter helpen oriënteren.

‘Ze wilden mij direct in het beroepsonderwijs stoppen, terwijl ik wist dat het niets voor mij was.’

“Mijn schooltijd was confronterend, zeker in het middelbaar”, vertelt een jongere. “Na de lagere school, wilden ze mij in het beroepsonderwijs stoppen. Ze dachten gewoon: ‘Iemand met migratieachtergrond en zonder wettige verblijfplaats hoort thuis in het beroepsonderwijs.’ Ik wist dat dit niets voor mij was.”

Zwijgen over verblijfstatus?

Je plaats vinden in de maatschappij verloopt niet voor iedereen even vlot. Zwijg ik over mijn verblijfstatus of niet? Het is een vraag die sommige jongeren sterk bezighoudt.

Bepaalde jongeren durven met hun leerkrachten niet open communiceren over hun verblijfssituatie. Ze willen geen medelijden opwekken, negatieve reacties krijgen of het gevoel hebben dat ze ‘anders’ zijn.

Psychosociaal welzijn onder druk

Zonder wettig verblijf naar school gaan, weegt door op het psychosociaal welzijn van deze jongeren. Wat vertellen de jongeren daar zelf over?

Door de situatie waarin ze verkeren, moeten deze jongeren bijzondere taken opnemen. Ze moeten bijvoorbeeld tolken bij OCMW-gesprekken, briefwisseling vertalen of gesprekken voeren met diensten.

Dat brengt hen vaak in een lastige situatie ten aanzien van hun ouders. Ze nemen taken over of moeten informatie verwerken die eigenlijk niet voor hen bestemd is. De geïnterviewde jongeren geven aan dat dit extra druk op hen legt. Ze kunnen niet meer volledig als kind functioneren.

Angstgevoelens

De meesten hebben schrik om teruggestuurd te worden naar hun thuisland. Die schrik zat er vooral in bij jongeren die op latere leeftijd naar België kwamen. Zij die hier al quasi heel hun leven wonen, hebben hier minder last van. Voor hen voelt het alsof zij hier geboren zijn en niets te vrezen hebben.

‘De meeste jongeren hebben schrik om teruggestuurd te worden.’

Sommigen werden die angst op den duur gewoon. Het werd een deel van hun leven. Velen ervaarden stress bij het zien van de politie of waren bang om ze tegen te komen. Bij de meerderheid van de jongeren ebde die stress weg zodra hun verblijf wettig werd. Toch kan ook bij hen een politiesirene paniek opwekken.

Politie aan de schoolpoort

Politiediensten mogen jongeren zonder wettig verblijf niet opsporen via de school. In specifieke situaties kunnen de kinderen wel aan de schoolpoort opgewacht worden. Dat kan voor beangstigende situaties zorgen wanneer de politie om andere redenen in de buurt van de school aanwezig is, bijvoorbeeld om het verkeer te regelen.

Een jongere vertelt: “Ik herinner me nog dat op een woensdagmiddag mijn mama niet aan de poort stond omdat ze een politieagent had gezien. Toen ik de agent zag staan, dacht ik dat ze mijn ouders opgepakt hadden en dat ze ons kwamen halen.”

Schoolreizen

Ook schoolreizen hebben een invloed op het psychosociaal welzijn. Jongeren vinden het jammer dat ze hier niet of moeilijk aan kunnen deelnemen. Ze vinden het vooral vervelend dat ze alleen op de schoolbanken zitten, terwijl de rest van de klas op schoolreis is en plezier beleeft.

‘Je vrienden mogen studentenjobs doen, alleen op vakantie gaan of hun rijbewijs halen. Jij blijft constant achter.’

Die kloof met de rest van de leerlingen weegt ook op andere vlakken zwaar, vertelt een jongere: “Naarmate je ouder wordt, groeit de kloof tussen jou en je medeleerlingen. Vanaf zestien jaar mogen je vrienden studentenjobs doen, alleen op vakantie gaan of hun rijbewijs halen. Jij blijft telkens achter. Dat gevoel is echt moeilijk.”

Onze interviews tonen dat een vertrouwenspersoon een positief effect heeft op het psychosociaal welzijn van de jongeren. Helaas hadden de meeste jongeren geen vertrouwenspersoon.

Afstuderen zonder papieren

Ondanks alle onzekerheden, kijken deze jongeren positief naar hun toekomst in België. Ze vinden het logisch dat ze zich inzetten op school om hun kansen op de arbeidsmarkt te vergroten, eens ze papieren hebben. Want zolang je geen wettig verblijf hebt, mag je niet werken.

‘Afstuderen zonder papieren maakt het moeilijk om aan je toekomst te bouwen.’

Maar tegenover dat optimisme staat de harde realiteit: afstuderen zonder papieren maakt het moeilijk om aan je toekomst te bouwen. Dat blijkt onder andere uit een getuigenis van een meisje die afstudeerde als verpleegkundige, maar niet mag werken omdat ze geen papieren heeft. Nochtans was er tijdens de coronacrisis een enorme nood aan extra handen in de zorgsector. Om die reden werkte ze bij een woonzorgcentrum in de buurt als vrijwilliger. Maar vrijwilligerswerk zonder wettig verblijf is eigenlijk niet toegelaten. Het zou goed zijn als dit wel mogelijk gemaakt wordt.

Te afhankelijk van goodwill

Bovendien eindigt voor de meeste jongeren zonder papieren het verhaal op het einde van het middelbaar. Nochtans is ook voor de inschrijving aan een universiteit of hogeschool geen wettig verblijf vereist.

Duidelijke richtlijnen of een verduidelijking van het wettelijk kader voor jongeren zonder wettig verblijf die naar de universiteit of hogeschool willen, zou al veel verschil kunnen maken. Want nu zijn ze ook hier afhankelijk van de goodwill van de instelling. En met enkel goodwill realiseer je geen recht op onderwijs.