Intieme terreur in relaties: ‘Ik mocht nooit alleen naar de supermarkt’

Partnergeweld onderbelicht

In België worden jaarlijks ongeveer 40.000 aangiftes van partnergeweld geregistreerd. Een cijfer dat, ondanks alle beleidsinitiatieven, al tien jaar hetzelfde blijft. Het grootste deel van de aangiftes betreft fysiek en psychisch geweld. Een kleine minderheid gaat over seksueel geweld en uitbuiting.

‘De impact op de levenskwaliteit is groot, ook voor de eventueel betrokken kinderen.’

Die aangiftecijfers zijn slechts het topje van de ijsberg. Niet elk slachtoffer stapt naar de politie. Het laatste onderzoek naar de reële omvang van partnergeweld dateert van 2010. Daarin werd een ruime definitie gehanteerd en dat blijkt ook uit het hoge cijfer: in deze studie gaf 12,5 procent van de bevraagden aan in het afgelopen jaar minstens één keer het slachtoffer geweest te zijn van partnergeweld.

In 2018 peilde ook de Gezondheidsenquête naar partnergeweld. Dat onderzoek besluit dat dat jaar in België 0,6 procent van de volwassenen in de afgelopen twaalf maanden het slachtoffer was van partnergeweld.

Tijdens de coronapandemie, waarin meer stress werd gerapporteerd, nam dit aantal toe. Hulplijn 1712 kreeg 8.059 oproepen over huiselijk geweld, waarvan ruim 85 procent over partnergeweld.

Situationeel partnergeweld

Elk partnergeweld is anders. Onderzoekers en terreinwerkers maken het onderscheid tussen situationeel partnergeweld en intieme terreur.

Bij situationeel geweld vloeit het geweld voort uit verstoorde interacties tussen de partners. Slechte communicatie, verschillende verwachtingspatronen of persoonlijke eigenschappen liggen aan de basis van het geweld. Triggers zoals stress door problemen op het werk of vrijheidsbeperkende coronamaatregelen, verhogen het risico.

Door het complexe verloop van ontspoorde interacties is het bij deze geweldsvorm vaak moeilijk om een scherp onderscheid te maken tussen dader en slachtoffer. In de meeste gevallen gaat het om wederzijds partnergeweld. Mits het stellen van de juiste vragen, kan het geweld met de nodige ondersteuning meestal geduid en afgeremd worden.

Intieme terreur

Bij intieme terreur gaat het geweld uit van één persoon die systematisch geweld pleegt ten aanzien van de (ex-)partner. Is er toch wederzijds geweld, dan ontstaat dat meestal uit verdediging.

‘Het duurde jaren voor ik doorhad dat ik gevangen zat in zijn web.’

Een slachtoffer schetst die dynamiek aan de hand van de volgende getuigenissen: “Ook in het weekend ging zijn dodelijke ritme door. Hij liet me niet slapen. Het geweld gebeurde subtiel. Hij switchte voortdurend tussen liefdevol gedrag en misbruik. Hij domineerde, controleerde en isoleerde mij. Maar het duurde jaren voor ik doorhad dat ik gevangen zat in zijn web.”

“Hij was altijd bij me, ook wanneer hij fysiek niet aanwezig was. Zo belde hij me drie keer per dag op kantoor. Hij liet me gedurende twintig jaar nooit alleen naar de supermarkt gaan. Zijn controle was zo extreem dat wanneer we op restaurant gingen en ik naar het toilet moest, hij meeging en voor de deur bleef staan tot ik terug naar buiten kwam.”

Weinig kennis

Ondanks het feit dat intieme terreur een grote impact heeft op gezinsleden, blijven kennis en cijfers daarover beperkt.Johnson, M.P. and Leone, J.M. (2005), ‘The Differential Effects of Intimate Terrorism and Situational Couple Violence: Findings From the National Violence Against Women Survey’, Journal of Family Issues, 26(3), 322-349; Le Compte, T. en Groenen, A. (2020), Als liefde overleven wordt. De vele gezichten van partnergeweld, Antwerpen, Pelckmans.

Een recent onderzoek van het Nederlandse Verwey-Jonker Instituut brengt enig licht in de duisternis. Dit onderzoek over partnergeweld zoomt onder meer in op intieme terreur.

‘De aanleiding van de geweldsescalatie is vaak onduidelijk.’

Bij intieme terreur ondermijnt de pleger het slachtoffer doelbewust en vernietigt stap voor stap diens identiteit. Typische gedragingen zijn: bedreigen, isoleren, economisch onderdrukken, vernederen, domineren, dwangmatig controleren en op termijn ernstig fysiek geweld plegen. Vaak zijn kinderen getuigen en medeslachtoffers. De aanleiding van de geweldsescalatie is meestal onduidelijk en het geweld stopt niet bij het verlaten van de partner.

In dit onderzoek waren alle slachtoffers van deze geweldsvorm vrouwen. Zij weten lange tijd niet wat er gebeurt, gaan hierdoor geen hulp zoeken en blijven dus onzichtbaar.

Richtlijnen voor professionals

Grip krijgen op intieme terreur is moeilijk. Toch kunnen professionals hun advies en hulp aan slachtoffers versterken door rekening te houden met enkele inzichten.Meer uitgebreide toelichting en verantwoording in het boek: Le Compte, T. en Groenen, A. (2020), Als liefde overleven wordt. De vele gezichten van partnergeweld, Antwerpen, Pelckmans.Die gelden zowel voor de verontruste huisarts als voor de magistraat die een juridische maatregel oplegt.

Een succesvolle interventie start met een helder zicht op de mechanismen en de gevolgen van intieme terreur. Dat is nodig om je voelsprieten in elke situatie te kunnen uitsteken, een helpende hand aan te reiken, een luisterend oor te bieden en op het juiste moment de link naar hulplijnen te bezorgen. Tijd maken voor een goede analyse van dit probleem is dus een must.

Focus op veiligheid

Voor alle situaties van partnergeweld geldt: als de veiligheid van gezinsleden bedreigd is, moet die eerst opnieuw gegarandeerd worden. Het creëren van stabiele veiligheid is een cruciale voorwaarde om volgende stappen te kunnen zetten.

Lees ook

Hoe kunnen we voorspellen of daders van seksueel geweld hervallen?

Bij intieme terreur is het belangrijk om die focus op veiligheid lang aan te houden. Zolang de pleger geen inzicht heeft in zijn gedrag, heeft het weinig zin om te wijzen op onverantwoordelijk gedrag.

Huis- en contactverboden

Om een veilige afkoelingsperiode te installeren, kunnen tijdelijke huis- en contactverboden zinvol zijn. Door de situatie te ontmijnen, ontstaat ruimte om risico- en beschermende factoren op diverse levensdomeinen in kaart te brengen.

In dit traject van wikken en wegen zijn verschillende diensten actief. Family Justice Centra detecteren de dossiers met hoog risico. Multidisciplinair overleg stippelt een gedetailleerd veiligheidsplan uit en zet voor elke betrokkene een interventie op. Voor de meest complexe situaties is er een ketenaanpak zoals CO3. En ook het parket ontwikkelt een eigen beleidskader waarbij onder andere verwezen wordt naar risicotaxatie.be voor afweging en opvolging.Omzendbrief COL 15/2020 betreffende de veralgemening van het gebruik door de politiediensten en de parketten van een tool voor de eerstelijnsrisico-evaluatie inzake partnergeweld.

Empowerend werken

Voor alle betrokkenen is deskundige begeleiding essentieel. Hier is geen one-size-fits-all. Dat is ook logisch: de onderliggende elementen van een giftige partnerrelatie zijn zeer verschillend.

De algemene richtlijn is om, na het installeren van duurzame veiligheid, empowerend te werken op verschillende levensdomeinen. Inzetten op persoonlijke groei waarborgt een positieve toekomst. Dat kan zowel via ambulante als residentiële begeleidingstrajecten.

Slachtoffers van intieme terreur hebben vaak aansporing en ondersteuning nodig om die stap te zetten. Voor plegers ligt dat nog moeilijker: zij zoeken zelden vrijwillig en spontaan hulp. Voor deze groep kan dwang een onderdeel zijn van een geïntegreerde aanpak.

Inzetten op herstel

Ook aandacht voor herstel is belangrijk. Een slachtoffer vertelt wat dit concreet betekent.

“Na je vertrek focussen op herstel en persoonlijke groei is cruciaal. Je moet opnieuw voor jezelf leren zorgen. Je leefde voordien in functie van je ex-partner en dat patroon moet je nu doorbreken. Elke dag iets doen wat je plezier verschaft, geeft je innerlijke rust en het herinnert je eraan dat je het waard bent om voor gezorgd te worden. Dat hoeft niet gekker te zijn dan een warm bad nemen, op een bankje in het park een boek lezen of een vriend bellen.”

‘Ook herstelrechtelijke interventies vinden stilaan hun weg bij partnergeweld.’

Ook herstelrechtelijke interventies vinden stilaan hun weg bij partnergeweld, al is dat voor intieme terreur minder evident. Als opnieuw veilige leefomstandigheden geïnstalleerd werden en daders en slachtoffers de nodige trajecten aflegden, is er zicht op een hoopvolle toekomst.

Macht in balans

Het succes van zo’n hersteltraject hangt af van onderliggende machtsverhoudingen. De balans tussen dader en slachtoffer moet opnieuw in evenwicht geraken.

Ook bij intieme terreur kan herstelbemiddeling kansen bieden op een gelijkwaardige dialoog. Daar ligt de basis van afspraken die bijdragen tot een veilige relatie.

Dat is in het geval van partnergeweld een hele uitdaging. Als de bemiddelaar geen scherp oog heeft voor ongelijke machtsverhoudingen, bestaat het gevaar dat de pleger het patroon van dominantie tijdens en na de bemiddeling voortzet. Het slachtoffer zal zich dan niet vrij voelen om zijn verhaal te doen.

Geen herstel zonder steunfiguren

Voor iedereen die herstelt van traumatische gebeurtenissen zijn sociale contacten, vriendschap en emotionele ondersteuning essentieel.

‘Er gewoon zijn en een luisterend oor bieden, zijn onmisbare schakels om uit de spiraal van geweld te geraken.’

In een proces van intieme terreur zijn steunfiguren van onschatbare waarde, ook al weten ze vaak niet hoe ze moeten reageren. Er gewoon zijn en een luisterend oor bieden, zijn onmisbare schakels om uit de spiraal van geweld te geraken.

Partner verlaten

De partner verlaten, is in het hersteltraject een mogelijke piste. Een slachtoffer schetst dit als een cruciaal kantelmoment: “Wat er ook is gebeurd en hoe hobbelig de weg naar herstel ook moge zijn, één ding is zeker: de dag van mijn vertrek was mijn eerste belangrijke stap. Mijn genezing is begonnen en het wordt beter. Veel beter.”

Het verlaten van de partner vergt moed. Trots is zeker op zijn plaats. De eerste periode gaat meestal gepaard met lichamelijke klachten en heftige emoties. Maar mensen hebben een aangeboren veerkracht en het inherente vermogen om na traumatische gebeurtenissen recht te krabbelen, te groeien en opnieuw gelukkig te zijn.

Een nieuwe relatie

Als je vastlegt waar je grenzen liggen en bepaalt wat je voortaan van een relatie verwacht, wordt het veel minder eng om je opnieuw open te stellen voor de liefde. Hier krijgen mensen die de periode van partnergeweld achter zich hebben, te maken met goedbedoelde maar vaak tegenstrijdige adviezen van hun steunfiguren.

“Om gelukkig te zijn moet je met twee zijn. Zoek dus snel een nieuwe partner.” Maar ook: “Je bent gedoemd om te hervallen in een giftige relatie. Je moet eerst opnieuw sterk in je schoenen staan voordat je opnieuw kan daten.”

Lees ook

‘We hebben moeite met mannen die zich kwetsbaar opstellen’

Deze mythes slingeren mensen heen en weer.  Toch is eigen keuzevrijheid belangrijk en blijven alle opties best open. Sommige mensen zijn perfect gelukkig zonder partner: ze hebben geleerd uit hun verleden en gaan minder blind door het leven.

Er is geen succesvolle formule voor een gelukkig leven, ook niet na intieme terreur. De tijd heelt niet altijd alle wonden. Vetrek je bij je gewelddadige partner, dan stap je niet meteen in een taxi op weg naar een glorieus leven. Maar één ding is zeker: voor je ligt iets nieuws.