Inclusie is centrale waarde van Braziliaanse gemeenschapstherapie

Gemeenschapstherapie

Elke etnisch-culturele zelforganisatie wordt in toenemende mate geconfronteerd met hulpvragen van de mensen die ze bereiken. Ze ontwikkelen vaak informele praktijken van sociaal werk.

Binnen de reguliere hulpverlening is er heel wat wantrouwen tegenover deze informele praktijken. Het verschil tussen informeel en formeel sociaal werk wordt soms gesitueerd op de assen ‘intuïtief versus methodisch’ en ‘caritatief versus emanciperend’ werken.

‘Sommige getuigenissen zijn erg aangrijpend.’

De Brusselse zelforganisatie ‘Association Européenne de Thérapie Communautaire Intégrative et Systémique’ (AETCIS) is op deze punten alvast een tegenvoorbeeld. AETCIS werkt niet op basis van een buikgevoel, het hanteert ook geen caritatieve insteek. De werking gaat juist heel methodisch te werk.

Camélia Branca Prado, Ana Teresa Brandão en Thierry Van Schuylenberg – de stichtende leden – inspireren zich op wetenschappelijke referentiekaders die ze meebrachten vanuit Latijns-Amerika en die ze verder bestudeerden tijdens hun academische opleidingen in Frankrijk en België.

Deze kaders benadrukken heel sterk het belang van de gemeenschap en van collectieve actie voor het versterken van het individueel welzijn. Het is een wederkerig proces. Het is in interactie met anderen dat het individueel zelfbeeld wordt versterkt. Een positief zelfbeeld laat het individu toe acteur te worden van het eigen welzijn. Het individu met een positief zelfbeeld en verhoogd welzijn draagt op zijn beurt bij tot het versterken van het collectief welzijn.

Brazilië

De meerderheid van de mensen achter AETCIS zijn van Braziliaanse herkomst. De deelnemers aan de activiteiten hebben heel diverse achtergronden: het zijn mensen uit onder andere België, Brazilië, Portugal, Frankrijk en Marokko. Sommige zijn in België geboren, andere kwamen op jonge of volwassen leeftijd als immigrant naar België.

AETCIS organiseert ongeveer tweewekelijks ‘ciranda da palavras’. Deze ‘ciranda’ gaan door in het Gemeenschapscentrum De Pianofabriek in St. Gillis. Iedereen is welkom. Via mond-tot-mondreclame groeit het aantal deelnemers voortdurend aan.

‘De praatrondes verlopen volgens een vrij strikt protocol.’

Letterlijk vertaald zijn het praatrondes. Deelnemers wisselen tijdens deze rondes ervaringen uit. Sommige getuigenissen zijn erg aangrijpend, andere gaan over alledaagse bekommernissen. Iemand wil sterven na het verlies van een geliefde. Een deelnemer heeft alle hoop verloren omdat zijn kind verslaafd is. Iemand anders vertelt over een ruzie op het werk.

Wie ooit iets gelijkaardig meemaakte, kan tijdens de rondes vertellen hoe hij met die situatie leerde omgaan. Dat kan helpen voor wie op zoek is naar een uitweg. Door zich met elkaar te verbinden en problemen met andere te delen, ontstaat er een ruimte waar mensen nieuwe kracht uit putten. 

Meer dan buikgevoel

De ciranda zijn geen intuïtief gebeuren, het is zowel een methode als een pedagogie. De praatrondes verlopen volgens een vrij strikt protocol. Deelnemers delen hun problemen en ervaringen, maar tegelijk ook hun strategieën om moeilijke situaties te overstijgen. Ze worden verzocht om hun mening achterwege te laten.

Tijdens de ciranda wordt er ook niet aan analyse gedaan, er wordt niet geïnterpreteerd. Iedereen spreekt in de ik-persoon. Op het einde van een praatronde is er een moment van troost en verwoorden de deelnemers de inzichten die ze mee naar huis nemen.

‘Als de emoties te hoog oplopen, wordt er gezongen.’

Als de emoties te hoog oplopen, wordt er gezongen, muziek gemaakt, een gedicht voorgedragen of een spelletje gespeeld. Aan het begin van elke ciranda wordt dit protocol in herinnering gebracht.

Deelnemer Dioni Costa getuigt: “Tijdens onze rondes worden geen diagnoses gesteld. We praten gewoon zodat de kleine steentjes in je schoen geen enorme rotsen worden. Dat is alles. Er zijn mensen die meerdere keren komen en nooit praten. En op een mooie dag komt alles naar buiten. Dat is omdat het hen goed gedaan heeft.”

Adalberto Baretto

De ciranda da palavras in Brussel inspireren zich op de integratieve gemeenschaps- en systeemtherapie die dertig jaar geleden door psychiater Adalberto Baretto in de favela’s van Fortaleza, in het noordoosten van Brazilië werd ontwikkeld.Barreto, A. (2005), Terapia Comunitaria Passo a Passo, Fortaleza, Grafica LCR; Roda, C. M. (2009), ‘La Thérapie Communautaire. Une technique Brésilienne passée outre-Atlantique’, Le Journal Des Psychologues, 7 (270), 71–73.

De mensen leden er onder het geweld en de armoede, maar als inlandse migranten leden ze nog meer onder verbroken sociale banden en onder het verlies van hun culturele ijkpunten, vaak de hoeksteen van een sterke identiteit.

Lees ook

'Zelforganisaties schieten als paddenstoelen uit de grond'

Geld voor psychofarmaca of dure individuele therapie hadden ze niet. Met elkaar praten leek veel zinvoller om weerstand te bieden aan psychische kwetsbaarheid die het gevolg is van sociale achterstelling.

In deze methode is het niet de therapeut maar een groep die ontvangt, ondersteunt en oplossingen aanreikt (gemeenschapstherapie). Het welzijn van een individu is onlosmakelijk verbonden met het netwerk van sociale relaties waarin het zich begeeft. Elk individu op zich maakt deel uit van de oplossing (systeemtherapie).

De methode is gericht op het doorbreken van sociaal isolement. Op het streven naar een inclusieve samenleving waarbij culturele en sociale diversiteit als positief wordt gezien (integratieve therapie). 

Inclusie

De deelname aan de ciranda is gratis. Zo was het in de favela’s in Brazilië, maar zo is het ook in Brussel. Sommige deelnemers kunnen nauwelijks hun vervoer betalen om naar de Pianofabriek te komen. AETCIS wil niemand uitsluiten, ook niet mensen zonder papieren of nieuwkomers. Inclusie is een centrale waarde.

“Mensen die hier toekomen en zich alleen voelen, weten niet waar ze heen moeten. Dan is gehoord worden erg belangrijk, zeker omdat ze hier niemand kennen. De hulp en ondersteuning die de ronde geeft… het is alsof je deel wordt van een familie. Er zijn andere mensen die je gevoelens, leed en problemen begrijpen. Je kan op hen vertrouwen en vrij praten, zonder veroordeeld te worden. Je praat hier onder gelijken, je voelt je echt belangrijk en één geheel”, zegt deelnemer Ligia.

Ook Nadine heeft positieve ervaringen: “Na een ronde gaan mensen sterker naar huis. Als ik van mijn werk kom, ben ik moe en heb ik donkere kringen onder mijn ogen. Maar na de groep voel ik me altijd licht en ik zing op weg naar huis, alsof mijn energie vernieuwd werd. Het brengt positieve dingen teweeg. We zijn met z’n allen dragers van diversiteit. Ik zie mensen niet als hun land van oorsprong. Voor mij is cultuur vooral wat iemand geeft aan deze praatrondes”.

Paulo Freire

De pedagogie van de Braziliaan Paulo Freire is een andere belangrijke inspiratiebron. Freire benadrukte dat een leerproces hand in hand moet gaan met kritische bewustwording.Freire, P. (1970), The Pedagogy of the Oppressed, New York, Continium.

Inzicht in de positie die je in de samenleving hebt en inzicht in eventuele onderdrukkingsmechanisme zijn cruciaal om de kennis en de vaardigheden die men verwerft als sociale hefbomen in te zetten.

‘De ciranda is een oefening in burgerschap.’

In de ciranda gaat het inderdaad niet alleen over het versterken van het welzijn van de deelnemers, het helpt deelnemers ook om hun plaats te vinden in de samenleving. Het is een oefening in burgerschap en participatie. De praatrondes beginnen bijvoorbeeld altijd met de vraag: “Waarover willen we het hebben vandaag? Wie heeft er een probleem of dilemma die hij wil delen met de groep?” Vervolgens wordt democratisch beslist.

De ciranda creëren een ruimte om te leren. Het zijn kleine stapjes, maar ze spelen wel een belangrijke rol in mensen hun leven. Dat mensen het woord durven nemen, zich goed voelen, praten over zichzelf, een stem hebben, versterkt hun zelfwaardering en zelfvertrouwen en hierdoor hun rol als actieve burger in de samenleving.

Gedeelde ervaringen

De motivatie van Camélia Branca Prado om AETCIS op te richten, heeft te maken met haar persoonlijke ervaringen als Braziliaanse immigrante in Brussel. Camélia nam ooit deel aan een ciranda. Ze merkte onmiddellijk hoeveel deugd dit haar deed. Daarnaast stelde ze vast dat heel wat immigranten dezelfde ervaringen delen.

Camélia Branca Prado: “Ik kon er mijn verhalen en mijn zorgen kwijt in de groep. Als Braziliaanse immigrante miste ik een plek om gehoord te worden. Bovendien kon ik mijn eigen taal spreken – dat had ik hier nog nooit meegemaakt. Ik blijf mijn Frans oefenen, maar dat wordt nooit mijn moedertaal.”

“Vaak hebben we als immigranten hetzelfde gevoel van eenzaamheid, hetzelfde gebrek aan professionele erkenning, gelijkaardige familiale problemen. Sommigen zitten zo diep dat ze er nauwelijks uit geraken. Zij zitten met vragen zoals ‘Wie ben ik?’, ‘Wat wil ik?’, ‘Wat zijn mijn competenties?’ Mensen zijn op zoek naar zichzelf en naar hun zelfvertrouwen. Dat gaat niet van de ene dag op de andere.” 

Uitbouwen

Op dit ogenblik timmert AETCIS aan de verdere uitbouw. Dit is niet vanzelfsprekend. De ciranda drijven volledig op vrijwilligers. Overheidssubsidies krijgen ze niet, hun enige inkomsten zijn de lidgelden maar die stellen eigenlijk niet veel voor. De Pianofabriek in St. Gillis ondersteunt AETCIS met een gratis zaal.

‘In Brazilië is het een wijdverspreide praktijk. Daar heeft elk dorp zijn ciranda da palavras.’

Tegenover deze beperkte middelen, staat de grote nood waarmee AETCIS wordt geconfronteerd. Die nood is groter dan het aanbod. Deelnemers geven aan vaker te willen komen en tijdens vakantieperiodes wordt het opschorten van de ciranda als een gemis ervaren.

AETCIS heeft de ambitie om te groeien. Nu is er elke twee weken een ciranda in Brussel, maar idealiter groeit het aantal ciranda op verschillende locaties in Brussel naar analogie met Brazilië. Daar is het een wijdverspreide praktijk: elk dorp, elke lokale gemeenschap heeft er bij wijze van spreken wel zijn ciranda da palavras.

Train de facilitator

Om dit te kunnen bereiken moeten er meer mensen worden opgeleid in de methode van de integratieve systemische gemeenschapstherapie. Camélia en Ana organiseerden recentelijk een opleidingsweek. De begeleiders van de ciranda zijn geen therapeuten, maar facilitators.

‘De begeleiders zijn geen therapeuten, maar facilitators.’

Acht nieuwe facilitators werden er tijdens deze week gevormd. Daarnaast moeten er ook meer betaalbare of gratis locaties worden gevonden waar de ciranda kunnen doorgaan. Er zijn ook dringend middelen nodig om de coördinatie te blijven doen.

De verspreiding van deze integratieve gemeenschaps- en systeemtherapie in Brazilië kwam er pas nadat de overheid besloot om met geld over de brug te komen. Hetzelfde geldt voor de verspreiding van de praktijk in andere landen van Latijns-Amerika en in Europa.

Schoolvoorbeeld

AETCIS is een schoolvoorbeeld van vermaatschappelijking. De ciranda da palavras vertrekken vanuit de behoefte van mensen om voor zichzelf te zorgen. Om uit een sociaal isolement te geraken. Ze ondersteunen het tot stand komen van een netwerk van onderlinge hulp.

Lees ook

‘Echte vermaatschappelijking gebeurt in de schaduw’

Het is een plek waar mensen naar elkaar luisteren en met elkaar praten, waar verbinding ontstaat en meer zelfvertrouwen groeit. Ze bieden een broodnodige zorg als aanvulling op wat er al bestaat, in het bijzonder voor maatschappelijk kwetsbare groepen.

AETCIS kan daarmee een inspiratiebron zijn voor het formeel sociaal werk dat al te vaak een individualistisch kijk op welzijn hanteert. Maar tegenover deze inspiratie staat er voorlopig weinig ondersteuning. Op dit ogenblik is het ploeteren om te blijven voortbestaan. Het is eenrichtingsverkeer dat tot frustraties kan leiden.

Steun is nodig

Het ‘autochtoon’ middenveld in Brussel kan hier een rol spelen. Ze kan bottom-up AETCIS en gelijkaardige initiatieven ondersteunen. Het Kenniscentrum Welzijn, Wonen, Zorg doet dit als ondersteuningsstructuur van de Brusselse welzijnssector alvast wel.

Hoewel het AETCIS niet financieel kan ondersteunen, streeft het Kenniscentrum er naar om haar sociaal en symbolisch kapitaal te versterken. Door over AETCIS en haar ciranda da palavras te schrijven bijvoorbeeld, wil het de selffulfilling prophecy van de onzichtbaarheid waarmee zelforganisaties vaak worden geconfronteerd doorbreken.

In het publieke en politieke debat wil het Kenniscentrum ijveren voor de valorisatie van burgerinitiatieven, zelforganisaties en andere laagdrempelige inloopstructuren: “Wanneer de Vlaamse overheid streeft naar een vermaatschappelijking van de zorg, zou het onlogisch zijn om dergelijke structuren als schakels over het hoofd te zien.Thys, R. en Vermeulen, S. (2018), Zorgkracht in de persoonlijke netwerken van Brusselaars (Cahier Vol. 5), Brussel, Kenniscentrum Welzijn, Wonen, Zorg.