‘Eenzaamheid is en blijft taboe. Mensen schamen zich vaak over hun gevoel’

Ook ik was ooit eenzaam

Ik zal eerlijk zijn. Ook ik voelde me ooit ontzettend eenzaam.

De eerste jaren nadat ik van Gent naar Leuven verhuisde, overviel me soms een zwaarte die ik niet begreep. Ik zag dagelijks mijn vriendin en had sociale contacten op de werkvloer. In het weekend zagen we vrienden uit de regio of familie. En toch. Wat een afgrondelijk gevoel van leegte.

‘Nog erger dan eenzaamheid, is het moeten doen alsof er niets aan de hand is.’

Geen huis, plein of park in de stad riep herinneringen op. Alles leek ontdaan van betekenis. Mijn nieuwe woonplek verbond me niet aan het verleden, noch aan een toekomst.

Een gebrek aan wezenlijke verbinding met anderen. Zo zou ik het afgestompte gevoel vandaag omschrijven. Ik was wie ik dacht te moeten zijn. De joviale nieuwkomer en grappenmaker. Een sympathieke wederhelft.

Nog erger dan de eenzaamheid, is het constant moeten doen alsof er niets aan de hand is. Ik ben goed in rolletjes spelen. Maar het sloopt je en leidt tot een identiteitscrisis. Besta ik nog, als niemand me ziet zoals ik echt ben? Eenzaamheid doet pijn op zo veel manieren.

73 procent

Het Nationaal Geluksonderzoek (UGent) probeert eenzaamheid te vangen in cijfers. Vóór corona voelde bijna de helft van de Belgen zich soms tot altijd eenzaam. Onder de 20- tot 49- jarigen voelt een ruime helft zich eenzaam. Bij 60- plussers ligt dat aantal op zowat 30 procent.

Corona, en zeker de tweede golf maakt alles erger. Momenteel voelt 73 procent van de Belgen zich matig tot heel eenzaam, ten opzichte van 65 procent tijdens de eerste golf. Wie eenzaam is, loopt tot viermaal meer kans om ongelukkig te zijn.

Sociale en emotionele eenzaamheid

Leen Heylen (Thomas More hogeschool) verricht praktijkonderzoek naar eenzaamheid. Ze onderscheidt twee vormen. Emotionele eenzaamheid wortelt in de onvervulde behoefte om diepere gevoelens met iemand te delen: je partner, een vriend, familie. Sociale eenzaamheid hangt samen met een gebrek aan sociale verbondenheid met anderen.

‘Je partner verliezen verhoogt de kans om je emotioneel verlaten te voelen.’

“Een weduwe die veel bezoek krijgt van haar kinderen en kleinkinderen mist misschien de emotionele verbondenheid die ze had met haar overleden wederhelft”, legt ze uit. “Terwijl een getrouwde man die wel een hechte band heeft met zijn partner, zich sociaal eenzaam kan voelen omdat hij weinig vrienden heeft.”

“Wat opvalt, is dat sociale eenzaamheid mensen van elke leeftijd treft, terwijl emotionele eenzaamheid meer voorkomt bij ouderen. Je partner verliezen verhoogt de kans om je emotioneel verlaten te voelen. Om die reden is het raadzaam om niet te eenzijdig terug te plooien op je partner voor je sociaal welbevinden. Een breed, kwaliteitsvol sociaal netwerk vormt bij verlies een buffer tegen eenzaamheid.”

Grote verwachtingen

“Eenzaamheid ontstaat in de kloof tussen wat je verwacht van je sociale netwerk en hoe dat netwerk zich ontvouwt in de realiteit. Die verwachtingen verschillen van persoon tot persoon maar hangen ook samen met maatschappelijke waarden en normen”, aldus Heylen.

‘Eenzaamheid bij een oudere persoon vinden we normaal.’

“Onze cultuur schrijft voor wie zou je moeten zijn op je twintigste, veertigste, zestigste. Een student die niet kan terugvallen op een uitgebreid sociaal netwerk, lijdt hier vaak meer onder dan een tachtigjarige. Eenzaamheid bij een oudere persoon vinden we in zekere zin normaal, bij een jongere geldt dat veel minder.”

“In die zin vloeit eenzaamheid ook voort uit een gevoel van onvermogen: ik voldoe niet aan de verwachtingen.”

Lynsey miste de boot

Lynsey (39) woont in Gent, werkt voltijds en heeft geen kinderen of partner. Ze vertelt hoe de vergelijking met anderen haar eenzaam maakte.Lynsey koos ervoor om onder haar voornaam te getuigen.

“Kort na mijn studies verhuisde ik naar Oostenrijk”, vertelt ze. “Ik reisde mijn moeder achterna die daar de liefde vond. Acht jaar later, op mijn dertigste, keerde ik terug naar België. De Oostenrijkse rust en natuur charmeerden me, maar ik miste aansluiting met de bewoners van het bergdorp waar we woonden. Bovendien kon ik in Oostenrijk niet de job doen die ik wilde.”

‘Ik leek niet meer in het plaatje te passen en zonderde me steeds vaker af.’

“Bij mijn terugkeer in Gent vond ik al snel een appartement en job die ik graag deed. Toch voelde het alsof ik overal de boot gemist had. Oude vrienden en kennissen bleken plots kinderen te hebben, waren getrouwd of hadden een huis gekocht.”

“Ik leek niet meer in het plaatje te passen en merkte dat mensen niet goed wisten hoe ze daarmee om moesten gaan. Als we afspraken, voelde ik me een buitenbeentje. Geen fijn gevoel. Daardoor begon ik me steeds vaker af te zonderen. Na een tijdje zag ik bijna niemand meer behalve collega’s op het werk.”

“Dat isolement deed me geen goed. Op een bepaald moment kreeg ik elke ochtend een paniekaanval op de tram. Ik hyperventileerde en ervaarde een claustrofobisch gevoel. De huisarts verwees me door naar een psycholoog waarmee het klikte. Daar durfde ik het eenzame gevoel eindelijk te benoemen. Het werd een confrontatie met mezelf. Ik miste gelijkgestemden waarmee ik belangrijke zaken kon delen.”

Vervreemding

Hoogleraar psychologie Paul Verhaeghe (UGent): “We vergelijken onszelf op een ongezonde manier met ideaalbeelden. Professioneel of maatschappelijk succes van generatiegenoten vormt de lichtbak waarop we ons collectief blindstaren en waaraan we ons continu spiegelen.”

“Het leidt tot een gevoel van vervreemding. Bijna niemand voldoet immers aan dat perfecte plaatje. En toch hollen we er massaal achteraan. Dat doen we in concurrentie met anderen en onszelf. Iedereen wil de meest sociale, de rijkste, mooiste of slimste zijn. Het is een wedren die we niet kunnen winnen.”

‘Iedereen wil de meest sociale, de rijkste, mooiste of slimste zijn. Het is een wedren die we niet kunnen winnen.’

“Vroeger kenden mensen in een dorp of straat elkaar, zonder dat ze er iets voor hoefden te doen. Dat werkte soms verstikkend maar het creëerde ook een soort van gegeven geborgenheid. Die automatische, haast organische sociale verbanden waarin we een halve eeuw geleden leefden, zijn voorgoed verdwenen. We kregen er een doorgedreven individualisering voor in de plaats.”

“In de huidige, neoliberale prestatiemaatschappij krijgen sociale verbanden een bijna instrumenteel karakter. Het individu en zelfontplooiing staan bovenaan onze waardenladder. Relaties met anderen lijken zo alleen nog van strategisch belang. Hoe kan de andere bijdragen tot mijn persoonlijk succes?”

“In die zin zijn ook ‘geslaagde’ mensen vatbaar voor eenzaamheid. Want om hun toppositie te behouden, moeten ook zij concurreren met anderen. Die competitie vermindert de ruimte voor kwaliteitsvolle sociale relaties, gebaseerd op wederkerigheid en vertrouwen.”

Bernard viel in een zwart gat

Bernard (66) verschilt op veel punten van Lynsey. Hij woont als gepensioneerde in een dorp en onderhoudt een latrelatie. Wat hij wel met haar deelt is een gevoel van eenzaamheid.Bernard koos ervoor om onder zijn voornaam te getuigen.

“Toen ik opgroeide werd er nooit gepraat over eenzaamheid. We waren met acht thuis. Het leek gewoon niet aan de orde. En toch voelde ik me geregeld zo. Als overlevingsstrategie creëerde ik een eigen wereld als kunstenaar. Misschien dank ik mijn huidige liefde voor kunst wel aan dat eenzame gevoel in mijn kindertijd. Het verplichtte me tot een vlucht vooruit.”

‘We waren met acht thuis. Eenzaamheid leek niet aan de orde. En toch voelde ik me zo.’

In zijn volwassen leven gaf Bernard les aan kunstscholen: “Tot aan mijn pensioen verbond schoonheid me met vele anderen. Ik ging ook lange tijd naar de kerk in mijn dorp voor liturgie. Samen zingen of in stilte bidden was iets waarop ik dagenlang kon bouwen.”

“Toen mijn job en de liturgie dicht bij huis wegvielen, viel ik in een zwart gat. Bij de bakker durfde ik alleen naar de grond kijken, in de filmzaal telde ik hoeveel mensen er net als ik alleen zaten. Ook administratieve zaken zoals een online belastingaangifte voedden een gevoel van eenzaamheid. Ik voelde me er onzeker over en kreeg weinig hulp.”

“Als ik me eenzaam voel, verschrompel ik. Ik word doofstom, blind en zit opgesloten in mezelf. Ook mijn vriendin slaagt er dan niet in om me te bereiken. Je voelt je zwaarmoedig, prikkelbaar en verlaten.”

“Een eerste stap voor mij was begrijpen waar die negatieve gevoelens vandaan kwamen. Het is niet omdat je nooit over eenzaamheid praat, dat het er niet is. Bij mij kunnen kleine, alledaagse ervaringen uitgroeien tot een algemener gevoel van eenzaamheid. Meestal piekt het gevoel als ik te lang geen betekenisvolle connectie kon maken met anderen.”

Levensbelangrijke connectie

Die connectie is ook voor Lynsey levensbelangrijk. Op verzoek van haar psycholoog volgde ze een cursus mindfulness. “Daar ontmoette ik mensen die met dezelfde dingen worstelden als ik. Een eyeopener. Misschien was ik toch normaal.”

‘Samen bouwen aan iets van schoonheid werkt zeer verbindend.’

“De cursus en fijne contacten hielpen me om uit mijn cocon te breken. Ik besloot een levenslange droom en passie concreet te maken en sloot me aan bij een theatervereniging. Die beslissing zorgde voor een keerpunt.”

Lynsey: “Eindelijk vond ik aansluiting met gelijkgestemde zielen. Tijdens onze repetities bouwen we samen aan iets van schoonheid. Zoiets werkt zeer verbindend. Bovendien eindigen we elke sessie met een knuffelritueel. Dat moment van fysiek contact betekent veel voor me. Nu alles stilligt door corona besef ik hoezeer ik de repetities mis.”

Ontmoetingsplekken

Heylen en Verhaeghe pleiten voor een publieke ruimte die het sociaal leven faciliteert. Verhaeghe: “Creëer als overheid voldoende uitnodigende plekken waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. Een bibliotheek, stadsspeeltuin of een gedeelde moestuin hebben allen het potentieel om mensen te verbinden met elkaar.”

Heylen: “Onderzoek wijst uit dat tevredenheid over sociale voorzieningen in je buurt samenhangt met eenzaamheid. Wie tevreden is, voelt zich over het algemeen minder eenzaam.”

‘Het gezelschap van anderen betekent weinig als mensen geen echte interesse in je tonen.’

Al kan de overheid niet alles doen. De ultieme knoop ligt bij onszelf, en bij het stigma dat nog altijd op eenzaamheid rust. “Vaak horen mensen je wel, maar ze luisteren niet”, vertelt Lynsey. “Ze lijken elders in hun gedachten. Dat doet pijn. Het gezelschap van anderen betekent weinig als mensen geen echte interesse in je tonen.”

“Je oprecht gehoord voelen is zo helpend als je eenzaam bent. Mensen gaan een gesprek vaak uit de weg omdat ze geen kant-en-klare oplossing hebben voor je probleem. Maar dat verwacht ik helemaal niet.”

Bernard: “We vinden het moeilijk om goed te luisteren naar elkaar. Een wederkerig gesprek is een kunst op zich. Het is een kwestie van aandachtig in het hier en nu zijn. Als je samen in een moment bent, bijvoorbeeld tijdens een wandeling, kan stilte soms zelfs meer verbinden dan woorden.”

In gesprek over eenzaamheid

Samen met ervaringsdeskundigen, professionals, collega’s en Werkplaats Sociaal Domein Nijmegen ontwikkelde Martha Talma (Nederlands kennisinstituut Movisie) de training en routekaart ‘In gesprek over eenzaamheid’. Het is een praktische leidraad voor sociale professionals maar de tips zijn ook bruikbaar als je een gesprek aanknoopt met je buurman of collega.

‘Mensen zoeken in de eerste plaats erkenning voor hun eenzame gevoel.’

“Praten over eenzaamheid is niet vanzelfsprekend”, bevestigt Talma. “Het is en blijft een taboe in onze samenleving. Eenzame mensen schamen zich vaak over hun gevoel. Dat leidt tot koudwatervrees, zowel bij de persoon die zijn vermoeden van eenzaamheid wil toetsen, als bij de eenzame persoon zelf.”

Talma: “Besef dat je geen oplossingen hoeft aan te dragen. Vaak werkt dit zelfs averechts. Het schept de illusie dat iets complex zoals eenzaamheid snel te verhelpen is. En het kan mensen het gevoel geven dat ze te weinig hun best doen om het probleem aan te pakken. Want waarom zijn ze nog eenzaam als er een oplossing bestaat?”

“Mensen zoeken in de eerste plaats erkenning voor hun eenzame gevoel. Die geef je door reflectief te luisteren. Neem tijd voor de andere en neem een ontspannen, empathische basishouding aan.”

“Als je vermoedt dat iemand eenzaam is, kan het te confronterend zijn om er direct naar te vragen. Daardoor klappen mensen soms dicht. Vraag dan liever naar iets concreets, bijvoorbeeld naar hoe iemands dag verliep of hoe het weekend was.”

Reflectief luisteren

“Reflectief luisteren betekent ook dat je de inhoud van een gesprek teruggeeft aan de ander. Vat regelmatig samen en koppel zaken waarover je twijfelt terug. Dat kan bijvoorbeeld via zinnetjes als ‘Begrijp ik je goed als ik zeg dat…’ of ‘Je voelt je…’. Korte afstemmingsmomenten helpen je om betekenisvolle gevoelens of behoeftes te doorgronden. Wie alleen passief luistert, zal veel moeilijker tot de kern doordringen van wat iemand wil zeggen.”

‘In een gesprek rond eenzaamheid zijn emoties toegestaan.’

“Als het gesprek stroomt en iemand zich openstelt, kan je vragen wat je gesprekspartner waardevol vindt in zijn leven. Wat geeft energie, wat maakt je blij, op welke dingen is iemand trots? Vandaaruit wordt een gesprek mogelijk over wat helpend is. ”

“Misschien is je gesprekspartner op zoek naar een partner maar durft hij zich niet aan te melden op een datingsite. Of misschien houdt hij van muziek maar mist hij iemand om mee te gaan naar concerten. Je kan persoonlijke drempels mee in kaart brengen en je gesprekspartner helpen om stappen in een bepaalde richting te zetten.”

“In een gesprek rond eenzaamheid zijn emoties toegestaan”, besluit Talma. “De pijn van iemand anders kan hard binnenkomen bij jezelf. Je hoeft dat niet per se te verstoppen. Een goed gesprek voer je van mens tot mens. Als iemand merkt dat zijn verhaal je raakt, weet hij dat je authentiek betrokken bent.”

Spreek erover!

Intussen begrijp ik, de auteur van dit artikel, ook mijn eigen eenzame periode beter. De remedie bleek in kleine, alledaagse dingen te zitten. Een oprechte babbel met de kinderverzorgster van je zoon, een werkoverleg waarin iedereen de ruimte krijgt om even te vertellen hoe hij zich voelt.

Lees ook

Een babbel verzacht de eenzaamheid

Daarbij hoeven we onprettige dingen niet onmiddellijk te problematiseren. Zoiets blokkeert een onbevangen gesprek. Iedereen is wel eens eenzaam. En dan? Spreek erover!

Kwaliteitsvolle relaties vormen de veilige bedding waarin je jezelf kwetsbaar kan opstellen. Ze bepalen wie je bent of kan zijn. Ik ben grappig omdat jij lacht met wat ik vertel. Ik ben empathisch omdat jij je door mij gehoord voelt. Net zo kreeg ook mijn eenzame gevoel pas bestaansrecht toen iemand de moeite nam om oprecht te luisteren.