Ecologische afbraak verscherpt onrechtvaardigheid

Socio-ecologisch risico

Laten we teruggaan naar de Europese hittegolf van 2003. Toen overleden er in Frankrijk zo’n 15.000 mensen meer dan normaal. Het ging vooral om ouderen die stierven door uitdroging.

‘Rijke buitenwijken hebben minder hittestress.’

Noodplannen voor natuurrampen lagen klaar maar tot die zomer werden hittegolven niet gezien als natuurramp. Ziekenhuizen en hun personeel bleven in vakantiemodus. Veel mensen vertoefden aan het strand of in de bergen. Hun oudere familieleden bleven eenzaam en kwetsbaar achter. Een voorbeeld van een socio-ecologisch risico.

Hittestress

In Vlaanderen is het 2,4°C warmer dan 200 jaar geleden. De achttien warmste jaren sinds 1833 vielen tussen 1989 en 2014. Ook bij ons nemen de hittegolven toe: van één hittegolf elke drie jaar in de jaren ‘70 naar een gemiddelde van één per jaar nu.Mira klimaatrapport 2015: over waargenomen en toekomstige klimaatveranderingen.

Stedelingen worden meer blootgesteld aan hitte. De gemiddelde nachtelijke temperatuur ligt er hoger dan op het platteland, met uitschieters tot 8°C verschil. Brussel, Antwerpen, Gent, Kortrijk, Mechelen, Roeselare en Brugge waren ook deze zomer heuse ‘hitte-eilanden’.

De sociaal-ecologische ongelijkheid wordt zichtbaar. Verpauperde stadsdelen hebben minder waterpartijen, rivieren of groen in hun omgeving. Ze genieten dus minder van het koelend effect van water en vegetatie. Mensen in armoede hebben minder mogelijkheden om hun huis te isoleren tegen hitte of uit te rusten met airco. Rijke buitenwijken of de stadsrand hebben minder hittestress.

Ongelijke wereld

Maar klimaatverandering is, naast een lokaal, vooral een mondiaal probleem. De kwetsbaarheid voor klimaatverandering is in Midden-Amerika, Midden-Afrika, India, Indonesië en de Filipijnen veel groter dan in Europa.

Die delen van de wereld zijn de eerste slachtoffers van ecologische afbraak en verdere grootschalige veranderingen van leefomgeving. Biodiversiteitsverlies, mislukte oogsten, erosie en verslechtering van de lucht- en waterkwaliteit vinden er nu al plaats.

Een daling van de mondiale voedselproductie wordt voorspeld.Lancet and University College London Institute for Global Health Commission, ‘Managing the health effects of climate change’, thelancet.com, 16 May 2009. Europa zal niet het grootste slachtoffer zijn.

‘Het Zuiden lijdt het zwaarst.’

In de periode 1970-2008 viel meer dan 95% van de dodelijke slachtoffers gerelateerd aan natuurrampen uitsluitend in ontwikkelingslanden.IPCC, Managing the risks of extreme events and disasters to advance climate change adaptation, 2012, 9.Er is weinig beterschap in zicht: we zien een sterke toename van frequentie en ernst van klimaatgerelateerde natuurrampen zoals droogte, overstromingen en stormen.United Nations Development Programme, Human Development Report 2014. Sustaining Human Progress: Reducing Vulnerabilities and Building Resilience, New York, UNDP, 2014.Het Zuiden lijdt het zwaarst .

Sociaal werk heeft een rol te spelen

Socio-ecologische risico’s bedreigen ons welzijn. De zwakken in onze samenleving worden harder getroffen dan de sterken. Europa zal minder lijden dan de ontwikkelingslanden. De gevolgen van ecologische afbraak zijn dus onrechtvaardig verdeeld.

‘Socio-ecologische risico’s bedreigen ons welzijn.’

Die ondermijning van welzijn is een oproep aan het sociaal werk om zich actief in te zetten tegen klimaatverandering. De aanpak van het klimaatprobleem vereist betrokkenheid van een hele samenleving.

Sociaal werk heeft een eigen rol en opdracht bij de aanpak van socio-ecologische risico’s. Onze specifieke expertise ligt bij de zorg voor de zwakken. Wij kunnen met onze kennis over methodieken en doelgroepen directe problemen oplossen en gevolgen van klimaatverandering mee opvangen.

Gevolgen aanpakken met gerichte acties

Op lokaal niveau kunnen we effecten van klimaatverandering helpen opvangen door bij hittegolven een boodschappen- of bezoekdienst op te zetten voor ouderen. We kunnen mensen met verminderde mobiliteit in kaart te brengen om hen bij overstromingen praktische hulp te bieden. Achtergestelde wijken verdienen ons pleidooi voor meer publieke ruimten met groen en water.

Voor klimaatvluchtelingen kan sociaal werk gerichte acties ondernemen. Het gaat om mensen die hun land verlaten door aanhoudende droogte, hittegolven of verhoogd risico op overstromingen. Het internationaal sociaal werk kan meewerken aan de opvang, begeleiding en integratie van deze mensen of kan pleiten voor rechten, bijvoorbeeld via een statuut voor klimaatvluchtelingen.

Verdere ecologische afbraak tegengaan

Maar een sociaal werk dat zijn taak beperkt tot het begeleiden van klimaatvluchtelingen of het lokaal beantwoorden van toegenomen risico’s volstaat niet. Dan is het immers blind voor het verlies aan welzijn en de kwaliteit van leven van miljarden mensen.

‘We hebben een ecologisch actief sociaal werk nodig.’

De vaststelling dat verdere ecologische afbraak en socio-ecologische risico’s het welzijn van toekomstige generaties bedreigt, roept op tot een mondiaal en ecologisch actief sociaal werk. Het is onze kerntaak om kwaliteit van leven en belangen van toekomstige generaties te behartigen. Dat gemeenschappen in hun eigen levensonderhoud kunnen blijven voorzien, zien we als een basisrecht.

Fundamenten in vraag stellen

Een mondiaal en ecologisch actief sociaal werk betekent voor Vlaanderen ingrijpen op de wortels van ecologische afbraak. Denk hierbij aan overconsumptie in het Westen. De impact van een groei-gedreven economie op ecologische afbraak is gekend. Durven we die groei in vraag stellen? Door een brede analyse te maken, voorbij het hier en nu, bouwt het sociaal werk mee aan een rechtvaardigere mondiale samenleving.

De opdracht voor zo’n brede analyse komt niet uit de lucht gevallen. De internationale definitie van sociaal werk en de global agenda van de Internationale Federatie van Sociaal Werkers, pleiten om een duurzamer en rechtvaardiger samenlevingsmodel te realiseren.

Dat betekent dat sociaal werk meer afstand neemt van het therapeutisch en beheersend werken. Sociaal werkers creëren zo ruimte voor een aanpak die zich richt op grondoorzaken. Hiermee stellen we fundamentele maatschappelijke keuzes in vraag.

Onrust in de maatschappelijke ruimte

Door de ecologische afbraak aan te pakken en onrechtvaardigheid weg te werken, doen we niet wat van ons verwacht wordt en zaaien we onrust.

‘Echte verandering zaait onrust.’

Heel wat actoren in onze samenleving beogen duurzaamheid maar blijven weg van de grondoorzaken. Wanneer het sociaal werk zekerheden, winst, comfort en eigenbelang scherp in vraag stelt, geeft dat een ongemakkelijk gevoel. Een toekomstbeeld zonder fossiele brandstoffen, meer herverdeling en zorg voor het Zuiden wordt niet door iedereen gesteund.

Kritiek beantwoorden

Er valt dus kritiek te verwachten op het sociaal werk en de manier waarop we onze middelen inzetten. We antwoorden hierop door te laten zien hoe een duurzamer en rechtvaardiger samenlevingsmodel in Vlaanderen eruit kan zien. We reiken concrete alternatieven aan zoals een vermogensbelasting, een vierdaagse werkweek of een belasting op luxeconsumptie.

‘Sociaal werk reikt alternatieven aan’

Door andere gemeenschappen en toekomstige generaties mee in beeld te brengen, groeit empathie en solidariteit voor ‘de anderen’ die we nu nog onvoldoende kennen. We worden terug meer een beweging, net als bij de start van het sociaal werk. We nemen actief standpunten in en mobiliseren voor sociale actie. Zo versterken we onszelf inhoudelijk en maatschappelijk.

Structurele verandering

In dat toekomstbeeld stellen we een ander soort welzijn centraal. In plaats van materiële welvaart en ecologische afbraak komt er meer sociaal en menselijk kapitaal. Winst in kwaliteit van leven, in relaties met anderen en in menselijke ontplooiing zijn voordelen van structurele verandering.

Ons engageren voor een betere wereld en structurele verandering, doen we omdat het onze identiteit is. Het sociaal werk neemt in de samenleving een bijzondere plaats in. Wij bieden een totaalkijk die anderen in onze samenleving niet bieden. Als ’mensenrechtenberoep’ leggen we onrechtvaardigheden bloot. Als agenten van verandering durven we iets doen dat de bestaande orde verstoort.

Door te strijden tegen verdere ecologische afbraak kiezen we voor een zorgzame betrokkenheid op zwakkeren elders in de wereld en toekomstige generaties. We maken dus niet noodzakelijk dezelfde keuzes als ‘onze eigen samenleving’ waarvan we geld krijgen. We kiezen niet voor het ‘hier en nu’, maar voor het ‘elders en later’.

Een verschil maken

Hoe kan je in je job moedig en overtuigd blijven verder werken als anderen staan te kijken? Wat geeft sociaal werkers positieve energie om hun bijdrage aan structurele verandering telkens opnieuw te leveren?

Een verhaal van socio-ecologische onrechtvaardigheid brengen is moeilijk. Misschien is een strijd tegen de wachtlijsten in de zorg concreter en daarom makkelijker dan ijveren voor klimaatstabilisatie of mondiale solidariteit. Toch maken sociaal werkers overal ter wereld elke dag het verschil.

‘Durven we het economisch systeem in vraag stellen?’

Sociaal werkers in India die werken met kleine boeren die gebukt gaan onder schuldenlast en wurgcontracten met de agrochemische industrie, sociaal werkers in Amerika die aan de slag gaan met daklozen die slachtoffer zijn van grootschalige uithuiszettingen, sociaal werkers die vluchtelingenkampen leefbaar proberen te houden: ze beseffen allemaal dat hun acties geen zin hebben zonder fundamentele herverdeling en het herdenken van de spelregels van het economisch systeem.

Werken aan een rechtvaardigere wereld

Laten we die stem ook in Vlaanderen horen? Durven we het economisch systeem in vraag stellen? Durven we pleiten voor meer herverdeling naar het Zuiden? Durven we pleiten om ecologische afbraak aan te pakken? Ook al weten we dat dit minder materiële welvaart bij ons betekent, maar meer welzijn elders en later.

Laat ons een sociaal werk vormgeven dat actief meewerkt aan een hoge kwaliteit van leven, gerealiseerd binnen de draagkracht van onze planeet.

Een mondiale samenleving die sociaal rechtvaardig en ecologisch houdbaar is, dat doel kan de essentiële bijdrage van sociaal werk zijn aan duurzame ontwikkeling in Vlaanderen.