Cultuurcafés maken cultuur toegankelijk voor iedereen

Minder kansen

Cultuur is een recht voor iedereen. Toch komen sommige mensen minder in contact met kunst en cultuur dan anderen. Het gaat dan over mensen met minder kansen, zoals mensen in armoede, mensen met een migratieachtergrond, mensen die laagopgeleid zijn en mensen met een beperking.

Cultuurorganisaties doen hun best om deze kansengroepen beter te bereiken. Ondanks die goede intenties blijven ze vaak dezelfde fout maken: vertrekken vanuit het idee dat de cultuur die zij aanbieden ‘de norm’ is.

‘Cultuur is niet enkel iets wat je vindt in een museum of schouwburg.’

Maar cultuur is niet enkel iets wat je vindt in een museum of schouwburg. Cultuur vind je overal. Je vindt het op straat, bij een bezoek aan een vriend of vriendin, bij een plaatselijke vereniging. Kortom, cultuur vind je in ieders leefwereld en je komt er voortdurend mee in aanraking. Willen we dat bijvoorbeeld ook mensen die in armoede leven deelnemen aan culturele activiteiten, dan is het verkeerd om die te reduceren tot het ‘klassieke’ aanbod.

Selectief publiek bedienen

Demos, het Vlaams kenniscentrum voor participatie en democratie, verklaart die selectiviteit: organisaties die het klassieke cultuuraanbod creëren, zijn zelf deel van de hogere sociale klasse. Zij houden een systeem in stand dat een selectief publiek bedient.

Zo installeren ze onbewust verschillende drempels die mensen uitsluiten. Concreet uit dat zich bijvoorbeeld in moeilijk taalgebruik, hoge inkomprijzen, moeilijk bereikbare locaties en geen of amper plaats voor mensen met een beperking.

Cultuurcafé kiest voor inclusie

Avansa Limburg ontwikkelde een manier om met deze drempels aan de slag te gaan en cultuur toegankelijk te maken voor iedereen: het Cultuurcafé. Hoe zorg je ervoor dat iedereen de kans krijgt om zijn recht op cultuur te vervullen? Het Cultuurcafé doet dit door de ‘norm’ in vraag te stellen waaraan mensen moeten voldoen om deel te kunnen nemen aan het cultuuraanbod.

‘Hoe zorg je ervoor dat iedereen de kans krijgt om zijn recht op cultuur te vervullen?’

In het Cultuurcafé staan inclusie en volwaardige participatie van kansengroepen centraal. Onderzoeker Beno Schraepen stelt in zijn boek ‘Excluses’ (2021) dat inclusie recht doet aan de diversiteit in de maatschappij. Volgens hem is diversiteit een natuurlijk gegeven. Het is eigen aan het ‘mens-zijn’ om zich te ontwikkelen als unieke wezens. Toegankelijkheid, persoonlijke autonomie en volwaardige participatie zijn essentieel in een inclusieve samenleving, stelt Schraepen.

Cultuur voor iedereen

Als je vanuit die bril naar cultuur kijkt, kom je tot de vaststelling dat het huidige aanbod vooral exclusief is. Er zijn verschillende drempels die het mensen moeilijk maken om deel te nemen. Werken aan inclusie is niet alleen wijzen op deze drempels, maar ook het beleid rond cultuur inclusief maken. Om het recht op cultuur te garanderen, moet ons beleid vertrekken vanuit een gedeeld geloof in de waarde van cultuur voor iedereen.

‘Een Cultuurcafé is een divers samengestelde groep mensen, die in de vrije tijd samenkomt om deel te nemen aan cultuur.’

Verder dan louter dit geloof te delen, moeten we samen de verantwoordelijkheid nemen om dit waar te maken.  Cultuurparticipatie is niet enkel kunnen deelnemen aan het cultureel leven, waarbij mensen cultuur ‘consumeren’. Volwaardige cultuurparticipatie betekent dat iedereen het aanbod kan invullen en mee bepalen.

Samen uit

Het Cultuurcafé wil die volwaardige participatie realiseren. Avansa Limburg organiseert sinds 2019 drie Cultuurcafés. Eerst in Hasselt, daarna ook in Genk en Heusden-Zolder.

Een Cultuurcafé is een bewust divers samengestelde groep mensen, die in de vrije tijd regelmatig samenkomt om deel te nemen aan cultuur. Je beleeft er cultuur samen met anderen, op een ongedwongen manier. De groep verkent het culturele aanbod in en rond de eigen gemeente. Ze zoeken naar een betaalbaar cultureel aanbod dat bij hen past en plannen samen uitstappen, bezoeken aan tentoonstellingen of voorstellingen.

Planningsbijeenkomst

Het is verstandig om eerst voor eigen deur te vegen: ook Avansa Limburg organiseert culturele activiteiten. Sluiten die voldoende aan? Op de planningsbijeenkomst, die een paar keer per jaar plaatsvindt, bepaalt de groep het culturele activiteitenaanbod voor de komende periode.

‘Je neemt niet enkel deel aan de activiteiten, maar hebt ook inspraak.’

Carla nam deel aan zo’n bijeenkomst en vertelt: “De eerste keer dat ik daar naartoe ging, was het een gezellige babbel met geëngageerde mensen. Ik ben blij dat ik het ontdekt heb. De begeleider is efficiënt, open-minded en speelt vlot in op suggesties van de deelnemers. Ik kreeg ook fijne tips van andere deelnemers voor wandelingen en boeken.”

Marija beaamt: “Het is fijn te overleggen met de andere deelnemers en initiatiefnemer Eddy. Je neemt niet enkel deel aan de activiteiten, maar hebt ook inspraak: je helpt mee kiezen. Je voelt je hierdoor meer betrokken bij het gebeuren, dus dat is leuk. Er was sprake van echte communicatie: er werd geluisterd naar de deelnemers en hun suggesties, en er werd hierop ingepikt.”

Zo werkt dat

Ook in het Cultuurcafé staat participatie centraal. Vormingswerker Sam Stefani (Avansa Limburg) vertelt hoe dat werkt.

“Het Cultuurcafé van Genk heeft 28 actieve deelnemers. Elke deelnemer heeft minstens een beetje interesse in cultuur, of goesting om samen met anderen fijne dingen te doen, maar ervaart drempels die het niet makkelijk maken de weg naar cultuur te vinden: een beperkt budget, een handicap, beperkte scholing, gebrek aan vervoer om ergens te geraken.”

“Eenzaamheid, of het gebrek aan gezelschap om samen mee op stap te gaan, is ook vaak een factor. Onze deelnemers vinden het daarom heel belangrijk om niet gewoon ter plekke af te spreken, maar om ook de rit naar het cultuurhuis samen te maken.”

“Van de 28 personen, die ik op de hoogte hou via een WhatsApp-groep, komen er gemiddeld een tiental opdagen wanneer we samen een activiteit doen. Zij krijgen voorrang om in te schrijven. Als er plaatsen over zijn, stellen we de inschrijvingen open via onze website, en kan een breder publiek deelnemen. Zo blijft het geen exclusief gegeven, maar komt de groep in contact met het ‘gewone’ Avansa-publiek, dat meestal minder drempels ondervindt om te participeren.”

“We gingen dit jaar al naar Labiomista, de voorstelling ‘Hitler is dead’ van Het Nieuwstedelijk, sterrenwacht Cosmodrome, C-Mine expeditie en een stand-up-comedyshow van Adriaan van den Hoof. We namen ook deel aan open atelierdagen, waarbij we met een minibusje een rondrit maakten langs Genkse kunstenaars. En we sloten het werkjaar af met een uitstap naar Brussel.”

Deelnemers aan het woord

Wat vinden de deelnemers er zelf van? Corry en Colette vertellen: “Wij gaan graag mee op uitstap. Veel mensen van onze groep willen wel ergens naartoe gaan, maar hebben geen partner. Of hebben wel een partner, maar die is niet geïnteresseerd om mee te gaan. Dan ben je nog alleen. Of kijk naar Josée. Die stuurde net een berichtje naar de groep ‘Veel plezier allemaal’. Die heeft een gehandicapte zoon, daardoor kan ze er niet altijd bij zijn. Als ze de kans had gehad, was ze wel meegegaan.”

‘Veel mensen van onze groep willen wel ergens naartoe gaan, maar hebben geen partner.’

Josephine ging mee naar het theater. “Ik vond het een fantastisch stuk, ook de acteurs. Sam heeft een luisterend oor. Heb je geen vervoer? Hij pikt je op. Je kan hem alles vragen en hij probeert het op te lossen. Ik ben blij dat ik bij het Cultuurcafé ben.”

In een rolstoel

Henri zit in een rolstoel. Cultuuraanbieders zijn daar niet altijd op voorzien. Sam Stefani: “In de theaterzaal van C-Mine was er bijvoorbeeld geen gereserveerde plek voor hem. Gelukkig hebben ze dat snel en vriendelijk opgelost door Henri via een lift in de backstage naar een plekje langs de geluidsmannen te loodsen.”

Op andere plekken was het niet zo evident om volwaardig deel te nemen voor Henri: “Ik vond het programma in Cosmodrome goed. Maar de tweede helft van de rondleiding was niet toegankelijk voor rolstoelen. Dat is jammer.”

Win-win

Na elke activiteit neemt Sam de tijd voor een korte babbel met zijn deelnemers. Wat vond je moeilijk? Wat vond je goed? Wat vond je minder goed? Was het begrijpelijk?

Op langere termijn willen Sam en zijn collega’s in gesprek gaan met lokale beleidsmakers en cultuuraanbieders om de drempels die hun deelnemers ervaren aan te kaarten. Door cultuurorganisaties en de diverse deelnemers van de Cultuurcafés met elkaar in verbinding te brengen, leren ze van elkaar en kan je een inclusief beleid op poten zetten.

Naar elkaar luisteren

Cultuurcentrum C-Mine en Cosmodrome in Genk luisterden alvast met aandacht naar wat de groep van Sam te vertellen had.

‘Cultuur hoort een toegankelijke plek te zijn voor iedereen die ervan wil kunnen genieten.’

Hilde Peumans (C-Mine): “Iedereen heeft recht op cultuur. Cultuur blijft verbinden, verrijkt, versterkt verbondenheid en solidariteit binnen een stad, een buurt, een organisatie. Het Cultuurcafé geeft de kans om een platform op te zetten waar mensen kunnen genieten van de wereld van kunst, cultuur en vrije tijd. Sociale en culturele partners onderzoeken samen wat ze voor elkaar kunnen betekenen door naar elkaar te luisteren, kennis met elkaar te delen, en door kleine artistieke prikkels uit te proberen. Cultuur hoort een toegankelijke plek te zijn voor iedereen die ervan wilgenieten.”

Een veilige context creëren

Een Cultuurcafé opstarten en laten draaien, doe je niet in één-twee-drie. Eerst moet je volk over de vloer krijgen. De vormingswerkers van Avansa Limburg stappen de wijken in en gaan via verenigingen en organisaties op zoek naar deelnemers. Hiervoor werken ze samen met buurthuizen, OCMW’s, centra voor basiseducatie, verenigingen waar armen het woord nemen, vrouwengroepen of etnisch-culturele verenigingen.

Vervolgens moet je die mensen ook bij je houden. Een duurzame samenwerking vergt een veilige context waarin deelnemers zich welkom voelen en volwaardig kunnen participeren.

Met vallen en opstaan

Het is een proces van lange adem. Na drie jaar zijn de vormingswerkers van Avansa Limburg nog zoekende en botsen ze, net als hun deelnemers, zelf ook op drempels.

Zo streeft Sam Stefani in Genknaar meer etnisch-culturele diversiteit in zijn deelnemersgroep. In de vrouwengroep in Waterschei zijn er een aantal oudere dames die wel graag willen deelnemen, maar amper Nederlands spreken. Een toeleider of intermediair laten meekomen met de groep is een meerwaarde. Een vertrouwd gezicht dat ze goed kennen is een ijsbreker. Het is Sams voornemen om het volgende werkjaar op die manierde groep te verruimen.

Niet het doel, wel de weg

Om het met de Chinese filosoof Lao Tzu te zeggen: “Een goede reiziger heeft geen vastomlijnde plannen, en de aankomst is niet zijn doel.” Het eindresultaat is inderdaad niet het doel op zich, wel de weg die je aflegt met de mensen.

Lees ook

Tijs Vanneste: ‘Eigenlijk ben ik een hele simpele’

Daar ligt de waarde van het Cultuurcafé. Het hoeft ook niet zo complex te zijn als het lijkt. Een laagdrempelige uitstap naar Brussel, met bezoek aan het Atomium of een wandeling om de eigen gemeente te leren kennen, kan al wonderen doen.

Eén deelnemer uit Heusden-Zolder was dolenthousiast bij de daguitstap naar Brugge. Nog voor de groep vertrok, stuurde hij een sms’je om de begeleider te bedanken. Het was namelijk al vijftien jaar geleden dat hij nog eens op stap was gegaan. Die kleine successen maken de weg de moeite waard.