Buitenlandse inwonende zorgverleners vullen leemtes zorgaanbod op, maar er is een keerzijde

Een one-size-fits-all-aanpak werkt niet

“Onze thuis is heel belangrijk voor ons. Hier willen we oud worden”, stelde de partner van een 81-jarige man die we interviewden voor het onderzoek. De zoon van een ouder koppel vertelde: “We hebben eerst een gewone thuiszorgdienst ingeschakeld voor mijn ouders, maar het strakke uurschema van die dienst had een grote impact op hun leven. Mijn vader moest bijvoorbeeld al om 19 uur ’s avonds gaan slapen omdat dat het enige moment was waarop de verpleegkundige kon komen.” 

Het klassieke zorgaanbod zoals thuiszorgdiensten en woonzorgcentra zijn ontoereikend voor de uiteenlopende behoeften van ouderen. Sommigen willen bijvoorbeeld zo lang mogelijk thuis blijven wonen, maar hebben 24/7 verzorging nodig. Anderen willen altijd door dezelfde zorgverlener ondersteund worden of hebben specifieke verwachtingen verbonden aan hun cultuur, religie of gewoontes.

‘Sommige mensen willen zo lang mogelijk thuis blijven wonen maar hebben 24/7 verzorging nodig.’

Bovendien zijn er heel wat drempels die de toegang tot formele ouderenzorg belemmeren, zoals het financiële plaatje, bereikbaarheid, lange wachttijden, taalverschillen, nood om regie te kunnen behouden of discriminatie. 

Een alternatief zijn buitenlandse inwonende zorgverleners die (tijdelijk) migreren uit hun thuisland om bij een thuiswonende oudere te wonen en er dag en nacht voor te zorgen. Ze staan vooral in voor het huishouden en kleine zorgtaken, maar zijn ook een belangrijke sociale, psychologische, fysieke en administratieve steun. Vaak doen ouderen aanvullend beroep op andere diensten, zoals thuisverpleegkundigen voor de zwaardere medische taken.

Internationaal een gekend fenomeen

Voor velen is het concept nieuw, maar in Duitsland, Italië en Oostenrijk is het al een structurele oplossing voor tekorten in de klassieke zorg. Nu wint het ook in België, Nederland en het Verenigd Koninkrijk aan populariteit.

‘Het concept wint in België aan populariteit.’

Exacte cijfers over het aantal buitenlandse inwonende zorgverleners zijn moeilijk te vinden, omdat ze in verschillende landen een ander arbeidsstatuut hebben en omdat er verschillende definities circuleren. Daarnaast is hun werk niet altijd wettelijk geregistreerd.

Toch zijn schattingen wel mogelijk. In Duitsland doen bijvoorbeeld tussen de 100.000 en 300.000 ouderen beroep op een buitenlandse inwonende zorgverlener. In Italië wordt één op de vier ouderen met dementie verzorgd door zo’n zorgverlener. 

Ageing in place

Buitenlandse inwonende zorgverleners spelen in op verschillende zorgnoden en wensen, zo blijkt uit onze gesprekken met ouderen, familieleden en zorgprofessionals over hun ervaringen.

Een belangrijke motivatie voor ouderen om een inwonende zorgverlener in te schakelen, is ‘ageing in place’: de wens om zo lang mogelijk thuis te wonen samen met de partner en dus residentiële zorg uit te stellen.

‘Eigenlijk was het ook een egoïstische keuze, want ik wou niet alleen zijn.’

Zo vertelde de partner van een zorgbehoevende oudere dat hij eenzaam was toen zijn vrouw in een woonzorgcentrum verbleef. Om zijn vrouw weer thuis te kunnen laten wonen, schakelde hij een inwonende zorgverlener in. “Ik had medelijden met haar toen ze daar zat, maar ook met mijzelf. Eigenlijk was het ook een egoïstische keuze, want ik wou niet alleen zijn.” Aangezien ze continu zorg nodig had, was thuis wonen alleen mogelijk als er 24 op 7 iemand aanwezig was om te helpen.

Thuis wonen kan ook met de hulp van thuiszorgdiensten of andere zorgverleners die de klok rond zorg aanbieden, maar daar hangt een behoorlijk prijskaartje aan vast. Een beroep doen op buitenlandse zorgverleners is vaak veel goedkoper.

Zelfregie en continuïteit

Bovendien werken de klassieke thuiszorgdiensten gefragmenteerd. “Ouderen moeten vaak verschillende diensten combineren”, vertelde een zorgprofessional. “’s Ochtends en ’s avonds komt de verpleegkundige, om de twee dagen is er huishoudhulp en wekelijks poetshulp. Het is ingewikkeld.” Ouderen moeten hun dag inplannen rondom het schema van de diensten. Ze verliezen hun zelfregie. Met een inwonende zorgverlener heb je één persoon die alles doet.

Waar klassieke thuiszorgdiensten en de residentiële zorg zelf bepalen wanneer de zorgmedewerker langskomt en hoelang die blijft, hebben ouderen met een inwonende zorgverlener meer inspraak en controle over hoe en wanneer de zorg gebeurt. Dat bleek een cruciale motivatie om buitenlandse inwonende zorgverleners in te schakelen.

‘Met een inwonende zorgverlener heb je één persoon die alles doet.’

Een man van 86 vertelde ons bijvoorbeeld dat hij traag eet. Dankzij de inwonende zorgverlener kan hij meer dan een uur doen over zijn avondeten. In een woonzorgcentrum achtte hij dat niet mogelijk door het strakke schema.

Bovendien is er door de inwonende zorgverlener continuïteit in de zorg. Het feit dat ouderen altijd door dezelfde persoon geholpen worden, zorgt voor rust en geeft hen het gevoel dat ze als persoon gezien worden.

Geruststelling voor familie

Voor mantelzorgers en familieleden kan een inwonende zorgverlener een grote opluchting zijn. Zo vertelde een vrouw ons dat ze de zorg voor haar 87-jarige man niet meer alleen kon dragen: “De huisarts wilde niet dat mijn man thuis bleef wonen, tenzij er 24 op 7 zorg voor hem zou zijn. Ik zorgde de voorbije jaren op m’n eentje voor hem, maar op mijn leeftijd was dat niet meer verantwoord.”

‘Vroeger waren we altijd bang. Wat als ze vallen of als er iets gebeurt?’

De dochter van een ouder koppel omschreef het als een nieuwe manier van leven: “Vroeger waren we altijd bang. Wat als ze vallen of als er iets gebeurt? Nu is er altijd iemand bij hen, worden ze verzorgd in hun eigen huis en kunnen wij gerust zijn.”

De keerzijde van de medaille

Buitenlandse inwonende zorgverleners lijken een bijna ideale oplossing voor ouderen die thuis willen oud worden. Maar zoals elke medaille heeft ook deze een keerzijde. Zo kunnen we ons vragen stellen bij de werk- en leefomstandigheden van deze zorgverleners.

De Belgische arbeidswet is van toepassing op alle werknemers in België, ook al is het werk niet aangegeven bij de overheid. Maar de wet wordt niet altijd gerespecteerd of kan verschillen naargelang de statuten waaronder buitenlandse inwonende zorgverleners werken, bijvoorbeeld als dienstbode of als zelfstandige.

‘Velen werken meer uren dan wettelijk is toegestaan.’

Zo heeft elke werknemer recht op het minimumloon en een volledige rustdag per week. Maar in de praktijk zijn de mogelijkheden voor vrije tijd voor buitenlandse inwonende zorgverleners vaak beperkt aangezien ze constant beschikbaar moeten zijn voor de ouderen. Velen werken meer uren dan wettelijk is toegestaan. Bovendien krijgen ze niet altijd betaald voor de extra uren.

Altijd stand-by

Javier (38) uit Guatemala zei daarover: “Ik heb vrije tijd, maar ik kan het huis niet verlaten want ik moet stand-by blijven. Ze heeft hulp nodig om te stappen en elke avond wil ze naar de maan kijken in de tuin en moet ik haar helpen. Zij heeft een bepaald dagschema en ik moet dat volgen.”

‘Controle op de arbeidsomstandigheden is er nauwelijks.’

Controle op de arbeidsomstandigheden is er nauwelijks. In België is er nog geen duidelijke reglementering of arbeidsstatuut voor buitenlandse inwonende zorgverleners. Sommige ouderen en zorgprofessionals uitten hun bezorgdheid over het verblijfsstatuut van deze zorgverleners en de vergunningen om in België te mogen werken.

Er zijn bovendien inwonende zorgverleners die clandestien werken. Het gaat met andere woorden om niet-Belgen zonder toelating om hier te werken. Dit alles maakt hen kwetsbaar voor uitbuiting. Krijgen ze een geschreven contract? Een waardig loon? En wat met hun recht op sociale zekerheid?

Hiërarchie

Ondanks de vaak vriendschappelijke relatie, kan er een onevenwichtige machtsrelatie ontstaan tussen de oudere of de familie en de inwonende zorgverlener.

Onevenwichtige machtsrelaties hebben een negatieve impact op de werk- en leefomstandigheden van de zorgverleners en maken hen kwetsbaar voor eisen van de werkgever, vooral als er geen goede arbeidsovereenkomst is. Carolina (46) uit Guatemala had normaal elke zondag vrij, maar de familie vroeg haar om ook op zondag te werken toen hun moeder ziek werd. “Ik kreeg extra geld, maar ik wou liever vrij zijn en tot rust komen.”

‘De familie vroeg Carolina om ook op zondag te werken. ‘Ik kreeg extra geld, maar ik wou liever vrij zijn en tot rust komen.’’

Vooral bij de zorgverleners die tewerkgesteld zijn via het private circuit en niet via een uitzendbureau, ontbreekt er vaak een geschreven arbeidsovereenkomst en een concrete omschrijving van het takenpakket en de werktijden. Grenzen stellen is dan moeilijk.

Ruimte voor uitbuiting

Veel ouderen weigeren een contract te geven, omdat ze zo bijvoorbeeld gemakkelijker kunnen eisen dat de zorgverleners meer werken of zwaardere taken uitvoeren. Bovendien liggen de lonen nog lager dan wanneer er wel een contract is, en worden ze zelfs niet altijd uitbetaald. Bij ontslag of ziekte hebben de zorgverleners niets om op terug te vallen. Zonder contract ligt de weg naar uitbuiting dus wagenwijd open.

Dat was ook de ervaring van Jonalyn (53) uit de Filipijnen. Ze heeft geen wettig verblijf en had geen contract met de familie waarvoor ze werkte. Ze verloor haar job en diende een klacht in tegen haar vorige werkgever, omdat die niet haar volledige loon uitbetaalde. Ze kreeg daarbij hulp van Fairwork Belgium een ngo die gespecialiseerd is in de juridische ondersteuning van werknemers in precaire situaties.

Breed takenpakket zonder aangepaste opleiding

De taken die buitenlandse inwonende zorgverleners uitvoeren zijn gevarieerd: koken, poetsen, boodschappen doen en het huishouden onderhouden. Maar het gaat ook om medicatie toedienen en kleine zorgtaken zoals wassen, helpen bij een toiletbezoek of ondersteunen bij een verplaatsing.

Niet alle zorgverleners genoten een zorgopleiding of hebben zorgervaring. Sommige uitzendbureaus organiseren wel korte opleidingen in het land van herkomst voor mensen die geen zorgdiploma of eerdere zorgervaring hebben. Toch volstaat dat niet altijd voor het brede takenpakket dat hen hier te wachten staat.

Bij zorgverleners die niet via een uitzendbureau werken is er zelfs helemaal geen garantie op opleiding. In dat geval nemen familieleden vaak de taak op zich om de zorgverlener bepaalde dingen uit te leggen.

Hoop op een beter leven

We spraken inwonende zorgverleners uit onder andere Roemenië, de Filipijnen, Guatemala en Sri Lanka. Voor hen spelen verschillende motivaties een rol om, al dan niet tijdelijk, te migreren en als zorgverlener te werken. Deze motivaties vertrekken vaak van een bepaalde nood. Voor de meeste zorgverleners staat een betere financiële situatie voor hun familie of zichzelf voorop.

‘Voor deze job heb je een warm hart nodig.’

Aura (63) begon te werken als inwonende zorgverlener in Europese landen van zodra haar thuisland Roemenië lid werd van de Europese Unie, ondertussen 14 jaar geleden. De voorbije jaren was ze ook aan de slag in België. Haar grootste motivatie zijn haar kinderen, maar dat is niet genoeg voor haar om de job vol te houden. “Ik help ook graag andere mensen. Voor deze job heb je een warm hart nodig.”

Kiezen voor je familie is een paradox

Buitenlandse zorgverleners staan voor een paradox. Ze voelen een sterke familieband en willen een betere toekomst voor hun kinderen, maar daarvoor moeten ze hun familie achterlaten en hebben ze soms jaren geen fysiek contact.

Jonalyn migreerde 11 jaar geleden zonder haar gezin, met de wens om later haar kinderen naar België te halen. In al die tijd heeft ze haar kinderen niet meer gezien. “Er is heel weinig werk in de Filipijnen en de lonen zijn laag. Het volstond niet om mijn vier kinderen te onderhouden. Daarom kwam ik naar België.”

‘Mijn dochters kennen me niet fysiek, maar via de telefoon.’

“Vroeger hoopte ik dat mijn kinderen hier naar school zouden kunnen gaan en een goede job konden vinden. Maar nu weet ik niet of ze wel echt een goede job zouden vinden. Misschien kunnen ze hetzelfde werk doen als ik.”

Carolina houdt via de telefoon contact met haar drie dochters. “Mijn dochters kennen me niet fysiek, maar via de telefoon. Ik volg hen elke dag en weet altijd of ze huiswerk hebben en hoe ze het doen op school. Elke fase die ze doormaken volg ik via de telefoon. Ik ben trots op wat ik doe voor mijn kinderen.”

Erkenning en trots

Ondanks de gemengde gevoelens zorgt het feit dat ze hun familie kunnen helpen voor trots en zelferkenning. Ook dat is een grote motivatie voor buitenlandse inwonende zorgverleners. Jonalyn vertelde dat ze zich eerst schaamde voor haar job en zelfs verzweeg welk werk ze deed, omdat er in de Filipijnen op wordt neergekeken.

Lees ook

Wat het WK voetbal en Belgische aardbeien gemeen hebben

Nu voelt ze zich trots omdat ze haar kinderen kan onderhouden en wil ze haar job laten waarderen door anderen. Ze maakt filmpjes om de inhoud van haar job te tonen aan kennissen in de Filipijnen.

Ook erkenning van de ouderen voor wie ze zorgen en hun familie is belangrijk. “Wat ik leuk vind aan mijn job, is de dankbaarheid van de familie. De zoon van een vrouw die ik een tijdje verzorgde, zei dat ik zijn moeder gelukkig maakte”, zegt Andreea (41) uit Roemenië.

Emotioneel en fysiek zwaar

Het werk van inwonende zorgverleners is zowel fysiek als emotioneel zwaar. Vaak bouwen ze een hechte band op met de ouderen, maar die is niet voor altijd. Javier noemde het een verrijkende maar ook trieste ervaring. “Je bent soms twee of drie jaar bij dezelfde mensen en dan moet je op een bepaald moment afscheid nemen. Je kent die persoon zo goed, maar je weet ook dat die er niet lang meer zal zijn.”

‘Het is een verrijkende maar ook trieste ervaring.’

Ook fysiek is het uitputtend. Inwonende zorgverleners nemen heel veel taken op zich voor iemand die nog weinig zelf kan doen. Ze moeten bijvoorbeeld ’s nachts vaak opstaan, de ouderen in en uit bed tillen en kunnen niet altijd rusten wanneer dat nodig is.

Sociale steun kan helpen om de fysieke en emotionele belasting te verzachten. Zorgverleners zoeken die sociale steun bij hun familie in het thuisland, maar ook bij collega’s. Enkele zorgverleners uit Roemenië leerden elkaar kennen via hun uitzendbureau en gaan samen wandelen als ze een vrije dag hebben. Izabela (57) vertelde dat dit niet voor iedereen mogelijk is: “Samen met de familie bepaal je wanneer je vrije dag is. Sommigen kunnen niet mee gaan wandelen omdat hun familie het niet begrijpt.”

Een bitterzoet alternatief

Werken als buitenlandse inwonende zorgverlener is vaak een strategische keuze om een beter leven na te streven voor zichzelf of familie. Maar regelmatig is er ook sprake van gedwongen migratie, bijvoorbeeld uit economische noodzaak. Het leidt tot zware werkomstandigheden en een leven vol zorgen, zoals een gebrek aan vrije tijd en het ontbreken van fysiek contact met de eigen familie.

Lees ook

‘Zoveel mogelijk ouderen zo lang mogelijk thuis laten wonen, is schuldig verzuim’

Duidelijke regelgeving en een statuut voor buitenlandse inwonende zorgverleners kunnen ervoor zorgen dat uitbuiting onmogelijk wordt en dat de arbeidsomstandigheden in orde zijn. Maar een regelgeving rond buitenlandse inwonende zorgverleners ontwikkelen is complex.

Ouderen doen beroep op deze zorgverleners omdat ze geen andere opties vinden binnen het klassieke zorgaanbod. Buitenlandse zorgverleners migreren op zoek naar een beter leven. Een regelgeving rond het beroep moet dan ook de noden van beide groepen in acht nemen en moet als doel hebben de kwaliteit van zorg voor ouderen te verhogen en de werkomstandigheden van inwonende zorgverleners te verbeteren.