Alle leerlingen hebben baat bij multiculturele aanpak

Vlaamse scholen

Samenlevingen, organisaties en scholen worden steeds diverser. Hoe ze met deze diversiteit omgaan, kan blijvende effecten hebben voor alle betrokkenen. Toch wordt een diversiteitsbeleid nog te vaak opgezet zonder inzicht in de gevolgen.

Hoe gaan organisaties het beste om met diversiteit? Wat zeggen wetenschappers? Onderzoekers van het Centrum voor Sociale en Culturele Psychologie (KU Leuven) volgden twee jaar lang meer dan 3000 leerlingen in 66 Vlaamse middelbare scholen. De resultaten zijn nuttig voor elke organisatie die met diversiteit te maken heeft.

‘Wat zeggen wetenschappers?’

Om te weten te komen hoe Vlaamse scholen omgaan met culturele diversiteit, groeven de onderzoekers in de schoolreglementen en -missies van deze 66 scholen. Hoe spreken ze over diversiteit? Hoe geven ze aan ermee om te gaan? En welke specifieke regeltjes hebben ze met betrekking tot diversiteit?

Kleurenblinde aanpak

De meeste scholen kiezen voor een ‘kleurenblinde’ aanpak. Daarbij ziet de school culturele diversiteit als irrelevant. De nadruk ligt op religieuze neutraliteit en individualistische waarden: iedereen is uniek.

In het schoolreglement klinkt het dan: “We streven naar een school waar iedereen erkend en gerespecteerd wordt als een unieke persoon.” Of: “Doorheen de volledige schoolloopbaan bekommert de school zich om de meest aangewezen vorm van begeleiding op maat van elke individuele leerling.” En nog: “Je komt naar school in gepaste kledij: verzorgd, niet uitdagend en zonder religieuze, etnische of politieke uiterlijkheden.”

Assimilatie-aanpak

De assimilatie-aanpak komt op de tweede plaats. Daarbij wordt culturele diversiteit verworpen en moeten leerlingen hun niet-Belgische cultuur aan de schoolpoort achterlaten. Deze aanpak kenmerkt zich vooral door een verbod op het dragen van een hoofddoek en de eis dat leerlingen enkel Nederlands spreken op school.

“Je spreekt altijd Nederlands!!” staat er bijvoorbeeld in een schoolreglement. “De keuze voor een Nederlandstalige school impliceert zowel van je ouders als van jezelf een positief engagement ten opzichte van deze onderwijstaal.”

‘Spreek altijd Nederlands!’

Een ander voorbeeld: “Een hoofddeksel is binnen de schoolgebouwen en tijdens het lesgebeuren niet toegelaten. Het dragen van een hoofddoek is op school en in het kader van schoolactiviteiten niet toegelaten.”

Multiculturele aanpak

De multiculturele aanpak sluit de rij. Die focust op de meerwaarde van het leren uit culturele verschillen en het opleiden van de leerlingen tot wereldburgers.

“Het multiculturele gegeven van onze school dwingt leerlingen en opvoeders de verschillen in cultuur te leren kennen, begrijpen en waarderen. Het vormt een verrijking voor de school en ieders persoonlijke ontwikkeling. Wij ondersteunen alle initiatieven die het samenleven van de verschillende culturen kunnen bevorderen.”

Lees ook

Staat cultuurverschil goede hulp in de weg?

“We zetten onze schoolpoort open voor andere culturen, omdat we het confronteren van meningen, waarden en overtuigingen die in de gemeenschap leven, zien als een verrijking voor de hele schoolbevolking.” 

Gevolgen voor leerlingen

Welk effect hebben deze benaderingen op leerlingen met en zonder migratie-achtergrond? Om dit na te gaan werden meer dan 3000 leerlingen in deze 66 scholen bevraagd.

Er werd zowel naar welzijn (“In hoeverre voel je je thuis op deze school?”) als naar prestaties (“Welke punten haalde je op wiskunde en Nederlands?”) gepeild.

Los van de invloed van een diversiteitsbeleid, is er over de scholen heen een kloof tussen leerlingen met en zonder een migratie-achtergrond. Leerlingen met een migratie-achtergrond voelen zich minder thuis op school en hebben lagere punten op wiskunde en Nederlands.

‘Diversiteitsbeleid maakt verschil.’

Deze kloof is aanwezig ook na controle voor factoren die schoolprestaties kunnen beïnvloeden, zoals het opleidingsniveau van de ouders, de leeftijd en studiekeuze van de leerling en de mate van diversiteit op school. Het diversiteitsbeleid van de scholen maakt het verschil: afhankelijk van de aanpak van een school wordt deze kloof tussen leerlingen groter of kleiner.

Effecten van kleurenblinde aanpak

Een kleurenblinde aanpak waar culturele verschillen genegeerd worden, blijkt het welzijn en de prestaties van leerlingen met een migratie-achtergrond geen goed te doen. Ze voelen zich minder thuis op scholen met een meer kleurenblinde aanpak. Na verloop van tijd dalen hun schoolprestaties.

Een diversiteitsbeleid dat ‘geen verschillen ziet’ heeft misschien wel de intentie om culturele minderheidsleden een gelijkwaardige plaats te geven. Toch heeft deze keuze onbedoelde negatieve gevolgen.

‘Door culturele verschillen als irrelevant te bestempelen, negeer je de diverse realiteit.’

Deze bevinding komt ook terug in studies naar het diversiteitsbeleid van overheden of bedrijven.Plaut, V. C. (2018), ‘Do color blindness and multiculturalism remedy or foster discrimination and racism?’, Psychological Science, 207. En Rattan, A. and Ambady, N. (2013) ‘Diversity ideologies and intergroup relations: An examination of colorblindness and multiculturalism’, European Journal of Social Psychology, 43, 12-21. Door culturele verschillen als irrelevant te bestempelen, negeer je de diverse realiteit. Je kan hiermee onbedoeld een signaal geven aan minderheden dat hun niet-Belgische cultuur, die een belangrijk deel van hun identiteit kan zijn, geen plaats krijgt of er niet mag zijn.

Wanneer minderheden zich niet thuis voelen op school, op het werk of in een samenleving, kan dat ook hun prestaties ondermijnen.

Effecten van assimilatie-aanpak

Ook een assimilatie-aanpak, die culturele diversiteit afwijst, heeft negatieve effecten op het welzijn en de prestaties van leerlingen met een migratie-achtergrond. Hoe sterker de assimilatie-aanpak van een school, hoe minder leerlingen met een migratie-achtergrond zich thuis voelen. Ook de kloof in prestaties blijft behouden.

Hoewel deze aanpak gelijkheid kan beogen door verschillen te elimineren en te verwachten dat iedereen zich gelijk gedraagt, vergroot deze aanpak verschillen in welzijn en prestaties.

Een nadruk op assimilatie kan bedreigend aanvoelen voor culturele minderheden. Wanneer ze enkel Nederlands mogen spreken en hun niet-Belgische cultuur niet mogen uiten (bijvoorbeeld geen hoofddoek mogen dragen), mogen ze dus niet volledig zichzelf zijn en voelen ze zich niet thuis of welkom.

Lees ook

Conviviaal samenleven in de superdiverse stad

Interessant is ook dat in scholen met een assimilatie-aanpak de kloof in punten Nederlands tussen leerlingen met en zonder migratie-achtergrond behouden blijft. Het opleggen van het Nederlands als enige spreektaal op school verbetert dus niet noodzakelijk Nederlandse prestaties.

Wanneer enkel op het Nederlands gefocust wordt, neemt een school een beperking-benadering: de nadruk ligt op eventuele moeilijkheden in het Nederlands van meertalige leerlingen, maar er is geen erkenning of waardering voor de taal-rijkdom van hun meertaligheid. Deze assimilatie-aanpak heeft de meest negatieve uitkomsten voor leerlingen met een migratie-achtergrond.

Effecten van multiculturele aanpak

De multiculturele aanpak scoort het best op welzijn en prestaties. In scholen met een sterkere multiculturele aanpak was er geen kloof in het welzijn en de prestaties van leerlingen met en zonder migratie-achtergrond. Leerlingen met migratie-achtergrond voelden zich meer thuis en haalden hogere punten op Nederlands en wiskunde, terwijl het welzijn en de prestaties van leerlingen zonder migratie-achtergrond even goed bleven.

Minderheden voelen zich beter en presteren beter bij een multiculturele aanpak, omdat ook hun niet-Belgische cultuur een plaats krijgt en gewaardeerd wordt. Belangrijk is dat deze aanpak geen negatieve effecten heeft op de meerderheid – iets waar scholen, organisaties of overheden soms bang voor zijn.

‘Diversiteit omarmen werpt vruchten af.’

Wanneer een diversiteitsbeleid alle culturele achtergronden betrekt, krijg je een inclusief multiculturalisme waarin iedereen zich gewaardeerd voelt. Het erkennen, accepteren en omarmen van de meerwaarde die diversiteit kan brengen, werpt de meeste vruchten af.

Hoe kan dit?

Veel mensen verdedigen de kleurenblinde aanpak: “Het is toch goed om te zeggen dat iedereen uniek en gelijk is? Het is toch beter om verschillen niet te benadrukken of uitvergroten?” Hoe kan het dan dat culturele verschillen als irrelevant beschouwen, toch negatieve gevolgen heeft?

Het is inderdaad vanuit goede bedoelingen dat organisaties voor een kleurenblinde aanpak kiezen. Toch blijkt uit verschillende studies in binnen- en buitenland dat deze aanpak negatieve gevolgen heeft.Plaut, V. C. (2018), ‘Do color blindness and multiculturalism remedy or foster discrimination and racism?’, Psychological Science, 207. En Rattan, A. and Ambady, N. (2013) ‘Diversity ideologies and intergroup relations: An examination of colorblindness and multiculturalism’, European Journal of Social Psychology, 43, 12-21. Een kleurenblinde aanpak zegt dat iedereen uniek en gelijk is. Impliciet suggereert dit dat er geen structurele ongelijkheden bestaan. Het geeft aan: “Zolang je hard genoeg werkt kom je er wel, je moet het gewoon willen.”

‘Veel mensen verdedigen kleurenblinde aanpak.’

Dit klopt niet met de dagelijkse realiteit van minderheden. Ze botsen vaak op vooroordelen en voelen zich daardoor niet begrepen. Met een kleurenblinde aanpak leert een school leerlingen met een migratie-achtergrond ook niet hoe ze kunnen spreken over en omgaan met ervaringen van discriminatie.

Wanneer deze leerlingen geconfronteerd worden met vooroordelen of moeilijkheden op school, zullen ze deze sneller internaliseren als een individueel probleem, en het gevoel krijgen ‘school is niks voor mij’.

Signaal

Een multiculturele aanpak communiceert daarentegen expliciet dat een school voor iedereen is. Leerlingen worden gewaardeerd niet ondanks, maar ook mede omwille van hun achtergrond. Het geeft het signaal: “Ook jij hoort erbij, in al je facetten.”

Die aanpak erkent en kant zich tegen structurele ongelijkheden. Leerlingen met een migratie-achtergrond voelen zich daardoor begrepen en ze leren om vooroordelen te herkennen, benoemen en aan te vechten. Ongelijkheden worden zo gezien als niet enkel een individueel maar ook een structureel probleem, waardoor leerlingen sneller hulp zullen zoeken wanneer ze het moeilijk hebben op school.

‘Jij hoort erbij, in al je facetten.’

En ook leerlingen zonder migratie-achtergrond genieten van deze aanpak. Zij leren meer over de privileges van groepen in onze samenleving, worden empathischer, voelen zich minder snel bedreigd door mensen uit andere culturen en worden opgeleid tot wereldburgers. In een diverse en geglobaliseerde samenleving zijn dat belangrijke voordelen.

Het verschil maken

Dit onderzoek is niet enkel relevant voor scholen, maar ook voor andere organisaties. Overal waar mensen samenkomen, is er een kans om de voordelen van deze diversiteit te maximaliseren en de moeilijkheden ervan in te perken.

De manier waarop een organisatie omgaat met diversiteit maakt een verschil in het wegwerken of net vergroten van ongelijkheden in welzijn en prestaties. Verschillen negeren of afwijzen, houdt de kloof in stand, terwijl verschillen erkennen en waarderen de kloof verkleint.

Een diversiteitsbeleid heeft een reële impact op het wel en wee van minderheden dat nog jaren doorwerkt. De keuze voor een bepaald diversiteitsbeleid moet dus weloverwogen zijn.

Neem je aanpak onder de loep

We dagen iedereen die met diversiteit te maken krijgt uit om hun aanpak onder de loep te nemen: Zie je verschillen als irrelevant en benadruk je vooral gelijkheid? Verwerp je verschillen en verwacht je van iedereen dat ze zich hetzelfde uitdrukken en gedragen? Zijn er manieren om je beleid te verbeteren vanuit een erkenning en waardering van diversiteit?

De onderzoeksresultaten liggen op tafel. Nu is het aan de mensen in het veld om ermee aan de slag te gaan en een verschil te maken.