‘De invloed van Europa op ons sociaal beleid is enorm’

Ver-van-ons-bed-show

Mensen zijn vaak navelstaarders. Wat er gebeurt in onze straat boeit ons het meest. Nadien komt de buurt, het dorp of de stad waar we wonen. Wat er in Vlaanderen en België aan de hand is, vinden we vaak ook nog interessant. Maar daarbuiten?

‘Wat de Europese Unie op economisch vlak beslist, heeft enorme sociale gevolgen.’

Zeker de Europese Unie (EU) is voor veel burgers een ver-van-mijn-bed-show. Toch is het belangrijk om te zien wat er leeft en beweegt in Europa. Goed dus dat Sterk Sociaal Werk deze maand een grote Europese Sociaalwerkconferentie plant. De thema’s die daar aan bod komen zijn per definitie grensoverschrijdend: klimaat, migratie en digitalisering.

Bovendien trekken we op 9 juni naar de stembus. We verkiezen die dag niet alleen een nieuw Vlaams en federaal parlement, ook voor het Europees parlement mogen we een stem uitbrengen.

En dan hoor ik je al vragen: wat is eigenlijk de invloed van Europa op ons leven? Op ons sociaal beleid? En op het werken in zorg en welzijn?

Wij vroegen het aan emeritus hoogleraar Ides Nicaise (HIVA-KU Leuven). Hij was jarenlang betrokken bij tal van Europese projecten en onderzoek rond sociaal beleid. Daarnaast is hij voorzitter van het Interfederaal Steunpunt Armoedebestrijding en ATD Vierde wereld Vlaanderen, een vereniging waar armen het woord nemen.

“Strikt genomen is het sociaal beleid een aangelegenheid van de individuele lidstaten. Toch mag je niet onderschatten hoe enorm de invloed van de Europese Unie is op het sociaal beleid van een land, regio of stad of gemeente.”

“Europa probeert de neuzen van de lidstaten zoveel mogelijk in dezelfde richting te krijgen. Stapsgewijs bouwt de EU autoriteit op en oefent het druk uit op de lidstaten. Kijk naar hoe men Hongarije in het gareel probeert te houden door te dreigen met het inhouden van Europese subsidies. Het is een soort van financiële koehandel.”

“Op een minder extreme manier doet de Europese Unie dat ook op sociaal vlak. Neem Griekenland dat in 2010 een enorme schuldencrisis doormaakte. Europa dwong het land tot enorme besparingen waarmee het Griekenland zo goed als platkneep. Daar ben ik nog altijd niet over te spreken. Maar in het kielzog van het herstelbeleid heeft de Unie Griekenland wel gepusht om een gewaarborgd minimuminkomen in te voeren. Zoiets als het leefloon bestond daar nog niet.”

“Na de financiële crisis van 2008 voerde de Europese Commissie onder leiding van voorzitter José Manuel Barroso een zeer hard besparingsbeleid. Door strikte Europese begrotingsregels gingen landen op alle fronten besparen, ook op sociaal beleid. Het leidde tot een sociaal slagveld.”

‘Europa beseft dat je geen economisch paradijs kan bouwen op een sociaal kerkhof.’

“Sinds tien jaar is er een duidelijke omzwaai. Je kan geen sociaal paradijs bouwen op een economisch kerkhof, wordt vaak gezegd. Europa heeft beseft dat het omgekeerde ook waar is: je kan geen economisch paradijs bouwen op een sociaal kerkhof.”

“Daarom liet Europa de afgelopen jaren toe dat er enorm veel publiek geld in de economie gepompt werd. Dat gaf lidstaten opnieuw ademruimte voor het voeren van een sociaal beleid. Maar het is duidelijk: het economisch beleid bepaalt de marges waarin dit sociaal beleid zich kan bewegen. In die zin is de invloed van Europa op ons sociaal beleid enorm.”

“Zeker. Er is meer sociale visie dan vroeger. Men beseft dat Europa een mensengemeenschap is, niet enkel een economische gemeenschap. Met waarden gebaseerd op universele mensenrechten. En dat houdt ook sociale basisrechten in, zoals recht op een degelijk minimuminkomen of recht op toegang tot onderwijs en kinderopvang.”

“Al die sociale rechten staan sinds 2017 mooi opgelijst in de Europese pijler van sociale rechten’. Vandaag is dat de ruggengraat van het Europese sociaal beleid. Het is niet alleen een set van mooie principes, er is ook geld voorzien.”

“Dat is veel geld en een belangrijke hefboom, al mag het gerust nog meer zijn. Vergeet daarnaast overigens niet de vele honderden miljarden van het Herstel- en Veerkrachtfonds naar aanleiding van de COVID-crisis. De overgrote meerderheid van de ESF+-middelen gaat naar arbeidsmarktprojecten, zoals omscholing van werknemers. Maar er is ook geld voor sociale woningbouw bijvoorbeeld. En zelfs voor voedselhulp, al vind ik dat soort aalmoesbeleid bedenkelijk. Voedselhulp is geen structurele oplossing tegen armoede.”

‘Door die Europese spiegel ontstaat er extra druk om het beter te doen.’

“5 procent van de ESF+-middelen zijn bestemd voor de Kindgarantie. Die moet ervoor zorgen dat kwetsbare kinderen toegang hebben tot vijf sociale basisrechten: gratis kinderopvang, gratis onderwijs, gratis gezondheidszorg, gezonde voeding en degelijke huisvesting. Dit sijpelt wel degelijk door tot in de lidstaten.”

 “Door de Kindgarantie is in heel Europa een beweging rond gezonde voeding op school op gang gekomen. Voor steden zoals Gent die experimenteren met gratis maaltijden op school, is de Kindgarantie een extra politieke basis om dit beleid te verdedigen. Europa zal ook welwillend zijn om zo’n initiatieven te subsidiëren.”

“Of neem de crisis in de kinderopvang. Uit onderzoek blijkt dat een kindbegeleider in Vlaanderen een pak meer kinderen opvangt dan in andere Europese regio’s. De EU heeft ook een kwaliteitskader voor kinderopvang. Doordat telkens weer die Europese spiegel voorgehouden wordt, ontstaat er extra druk om het beter te doen.”

“Nee, strikt genomen niet. Toch heeft de Europese Unie op sociaal vlak autoriteit. Onder meer door het systeem van het Europees semester. Dat is een jaarlijks proces waarbij lidstaten hun beleid afstemmen op wat op Europees niveau is afgesproken. De EU evalueert de nationale plannen en geeft adviezen om bij te sturen.”

‘Geen enkele lidstaat valt graag in schande bij de collega’s.’

“Dat werkt. Ook omdat de lidstaten naar elkaar kijken. Geen enkele lidstaat valt graag in schande bij de collega’s. Iedereen wil voorloper zijn. Vroeger was het Europees semester exclusief economisch. Nu kijkt men ook naar het sociaal beleid. Je ziet bijvoorbeeld aanbevelingen opduiken over de toegang van personen met een beperking tot de arbeidsmarkt. Landen nemen dat ernstig.”

“De meer welvarende landen met een sterk sociaal beleid zijn vaak bang dat Europa de sociale lat naar beneden duwt. Maar dat klopt niet. In EU-termen spreekt men altijd van een ‘opwaartse convergentie’ in het sociaal beleid. De lidstaten die het goed doen worden als baken gezien. De andere landen probeert men op te tillen naar dat niveau.”

‘Met België als voorbeeld stimuleert Europa andere landen om een systeem van tijdelijke werkloosheid in te voeren.’

“De coronacrisis betekende in heel Europa een sociale ramp, maar België trok zich wonderwel uit de slag. Onder meer dankzij het systeem van tijdelijke werkloosheid. Het voorkomt dat bedrijven bij een crisis hun werknemers massaal ontslaan. Eens de crisis voorbij is, kunnen werknemers eenvoudig terug aan het werk. Bedrijven herpakken zich daardoor ook sneller.”

“In bijna geen enkel ander land bestaat dit systeem van tijdelijke werkloosheid. Met België als voorbeeld stimuleert Europa nu andere landen om een gelijkaardig systeem in te voeren.”

“Ja. Bovendien zijn we op sommige vlakken misschien wel voorloper, maar dat is zeker niet altijd het geval. Wandel maar eens door Brussel. Je zal snel vaststellen dat er schandalig veel mensen op straat moeten slapen. Dus op vlak van de strijd tegen dakloosheid hebben we bijvoorbeeld nog wat te leren van andere landen.”

‘Je moet Europa zien als een kennisfabriek.’

“Je moet Europa eigenlijk zien als een kennisfabriek. Met het platform tegen dakloosheid probeert Europa bijvoorbeeld lidstaten en organisaties die rond dakloosheid werken samen te brengen en te laten uitwisselen. Ik doe ook veel onderzoek in het onderwijs. Telkens ik naar het buitenland ga, sta ik versteld hoeveel instrumenten gekopieerd worden van andere lidstaten. Europa zwengelt dat aan.”

“Dat denk ik wel. Neem bijvoorbeeld het migratiebeleid. Dat is een miskleun. Europa toont daar twee gezichten. Men wil een meer menselijke opvang van asielzoekers, maar tegelijk knijpt Europa een oogje dicht voor de systematische mensenrechtenschendingen die plaatsvinden aan haar buitengrenzen. Dit halfslachtig beleid wordt natuurlijk veroorzaakt door onenigheid tussen de lidstaten.”

Lees ook

‘We moeten echt anders kijken naar migratie’

“Op dat vlak heeft Europa veel krediet terug te winnen bij de bevolking. Zeker als je bedenkt dat migratie in veel landen het belangrijkste thema van de verkiezingen is. Europa staat onder druk van rechts en links. Had men van meet af aan een degelijk en humaan asiel- en integratiebeleid kunnen uitbouwen, dan zou het migratiebeleid ook ter rechterzijde minder kritiek ervaren.”

“We weten uit onderzoek dat landen die een menselijk migratiebeleid voeren op termijn minder opgang van extreemrechts kennen. Omdat de bevolking merkt dat het wel goed komt met die nieuwkomers.”

“Ja. In de vorige eeuw boekte Europa veel vooruitgang en welvaart met het liberaliseren van de handel in materiële goederen. Dus wilde men hetzelfde toepassen op de dienstensector met de Dienstenrichtlijn van 2006. Sommige diensten werden gevrijwaard, zoals onderwijs, maar in tal van andere sectoren hebben lidstaten een marktwerking moeten invoeren. Denk bijvoorbeeld aan de kinderopvang en ouderenzorg.”

‘Er heeft een tijd een ijskoude wind gewaaid door Europa. Die is nu wat gaan liggen.’

“Bij openbare aanbestedingen mogen commerciële spelers niet zomaar uitgesloten worden. Dat de forensische psychiatrische centra in Gent en Antwerpen door een commerciële groep uitgebaat worden is daar bijvoorbeeld een rechtstreeks gevolg van.”

“In het begin werden deze regels ultraliberaal ingevuld. Maar al vrij snel kwam er protest. Geleidelijk zijn er dan correcties doorgevoerd op de Dienstenrichtlijn om minimumstandaarden van kwaliteit en toegankelijkheid te bevorderen, vooral in sociale diensten. Er heeft dus een tijd een ijskoude wind gewaaid door Europa. Die is nu wat gaan liggen.”

“Als die voorspelling klopt, zal dat zeker impact hebben. Sommige landen sturen al langer heel wat rechts-populistische afgevaardigden naar Brussel, dus helemaal nieuw is het niet. Zij bleken doorgaans geen fan van de Europese pijler voor sociale rechten.”

“Ik vrees dat dit staat te gebeuren. Europa legt normen op aan de uitgaven van de lidstaten. Tegelijk is meer belastingen heffen een taboe. Dus als er geld voor defensie moet gevonden worden, betekent dat automatisch elders besparen. En dat gaat het makkelijkst daar waar de minste weerstand is, namelijk bij de zwakke groepen.”

‘Ik ben oprecht bang voor besparingen.’

“België heeft momenteel al een enorm begrotingstekort. Het is afwachten hoe Europa daarop zal reageren. Ik ben oprecht bang voor besparingen. Terwijl dat eigenlijk niet hoeft. Met een verbreding van de belastingbasis door een vermogensbelasting op de superrijken, zouden we veel meer kunnen doen dan vandaag.”

“Nee en daar klaagt zelfs de Commissie over. Er is een vorm van regulering, maar die is niet streng genoeg. Gelukkig lobbyt ook het middenveld. Ze hebben niet het gewicht van de multinationals, maar ze hebben invloed. De Kindgarantie is er bijvoorbeeld gekomen dankzij zeer goed lobbywerk van ngo’s zoals Eurochild. Er liggen dus ook kansen. Maar als een armoedeorganisatie die pleit voor meer sociale woningen het moet opnemen tegen de machtige vastgoedsector, dan wint de laatste meestal.”

“We hebben een goed evenwicht nodig. Bepaalde diensten moeten op maat van de lokale gebruiker geschoeid worden. Dan is het niet goed om dezelfde richtlijn in heel Europa in te voeren.”

‘De achilleshiel van het sociaal beleid is dat je geen regelgeving kan opleggen zonder consensus.’

“Toch heb ik veel respect voor hoe consequent het Europees beleid uitgevoerd wordt. Oké, het kan lang duren voor iets beslist wordt. Maar eens men beslist heeft, gaat men er ook echt op verder. Er schiet een groot apparaat op gang om de beslissing uit te voeren.”

Lees ook

Finland op weg naar nul dak- en thuislozen

“Ik heb tal van onderzoeken gedaan voor de Europese Commissie. Enkele jaren later zie je dat daarmee aan de slag gegaan wordt. Dat is bij nationale of regionale opdrachtgevers zeker niet altijd het geval. Daar dicteren sociale media en de waan van de dag meer het beleid.”

“Het Europese niveau is meer technocratisch, maar er zitten verdomd goede politici en ambtenaren. Op sommige plekken is er een oprechte sociale microbe. Maar eerlijk: de lidstaten werken vaak tegen. De achilleshiel van het sociaal beleid is dat je geen regelgeving kan opleggen zonder consensus van de lidstaten.”