Gesloten jeugdhulp: ‘Maak van afzondering de uitzondering’

Te vaak, te lang, te alleen

Jongeren zitten nog te vaak, te lang en te alleen in afzondering. Dat is een belangrijke vaststelling uit het jaarverslag 2022 van de Commissie van Toezicht voor jeugdinstellingen.

Deze commissie bestaat uit maandcommissarissen die als vrijwilligers op bezoek gaan in de gemeenschapsinstellingen, de voorzieningen veilig verblijf en het Vlaams Detentiecentrum. Dat zijn plekken waar jongeren in een zekere mate van geslotenheid verblijven.

‘Vanuit kinderrechten is het duidelijk: een afzondering als sanctie kan niet.’

Wie afzondering meemaakt, draagt de gevolgen vaak nog lang mee. Maar ook op jongeren die getuige zijn en begeleiders die ze uitvoeren heeft afzondering een grote impact.

Gelukkig gingen voorzieningen de afgelopen jaren aan de slag met eerdere aanbevelingen van het Kinderrechtencommissariaat. Ook het beleid reageerde. Zo bestelde de overheid wetenschappelijke studies die uitmondden in een intersectorale richtlijn. Toch vertellen jongeren nog altijd verhalen die vanuit een kinderrechtenperspectief vragen oproepen. Het raakt de maandcommissarissen telkens opnieuw bij hun bezoeken.

Jongeren in geslotenheid

Jongeren in geslotenheid brengen hoe dan ook veel tijd alleen door. Maar afzondering betekent voor ons tijd die je gedwongen in een ruimte voor één persoon doorbrengt: de eigen kamer of een aparte afzonderingsruimte.

Dat gebeurt om veel verschillende redenen. Volgens de intersectorale richtlijn kan afzondering enkel als er een “acuut en ernstig” gevaar voor de veiligheid is. Op sommige plekken wordt tot op het laatste moment in gesprek gegaan als jongeren zich in een crisissituatie bevinden. Maar elders hebben jongeren het idee dat de alarmknop te snel wordt ingedrukt. Ook voor onze maandcommissarissen is het niet altijd duidelijk waar op zo’n moment het gevaar schuilt.

Ook als sanctie brengen jongeren tijd door in een afzonderingsruimte of op de kamer. Het kan gaan over agressie tegen begeleiders, druggebruik, een gsm binnensmokkelen of weglopen. Maar ook voor het spreken van een andere taal, scheldwoorden gebruiken, elkaar aanraken, roepen, je bemoeien met een andere jongere, je bord niet leegeten, te laat opstaan, je niet aan de kledingregels houden, te hard lachen.

Lees ook

24 uur in gesloten instelling Everberg

“Ze delen hier kamersancties uit alsof het appels zijn”, drukte een jongere in een gemeenschapsinstelling ons op het hart. Vanuit kinderrechten is het nochtans duidelijk: een afzondering als sanctie kan niet.

Soms dagenlang

En dan zijn er nog afzonderingen als deel van het onthaal, tijdens crisissituaties van andere jongeren, tijdens de nacht of bij ziekte… Bovendien hebben heel wat voorzieningen elke dag kamermomenten. Deze zijn er om tot rust te komen, maar sommige jongeren zeggen dat ze hier juist heel onrustig van worden. Op sommige plekken is hier al flink in gesnoeid, op andere plekken zijn die nog erg aanwezig.

‘In de gemeenschapsinstellingen zijn afzonderingen die dagen duren niet uitzonderlijk.’

Volgens de intersectorale richtlijn mag afzondering in regel niet langer dan een uur duren, en zeker nooit langer dan 24 uur. Dit mede op basis van internationale juridische standaarden.

Toch merken we dat zeker in de gemeenschapsinstellingen afzonderingen die dagen duren niet uitzonderlijk zijn. Bovendien hebben jongeren soms het raden naar hoe lang een afzondering duurt. Bij een crisis is inderdaad niet altijd voorspelbaar wanneer deze zal eindigen. Maar ook vaste kamermomenten lopen soms uit, bij een sanctie wordt niet altijd de duur vermeldt, of wordt pas na een dag besloten hoe lang deze zal duren.

Lege tijd invullen

Lege tijd invullen is moeilijk, of het nu om een vast kamermoment gaat, een crisissituatie of een sanctie in een cel. Jongeren tonen veel veerkracht: ze tekenen, dansen, schrijven, pompen… Soms kiezen ze voor minder gezonde manieren om hiermee om te gaan. Ze vullen de tijd met snoepen of slapen. Een deel van de jongeren probeert de onrust te verjagen met zelfverwondend gedrag.

‘Wat jongeren tijdens afzondering echt missen, is nabijheid.’

Voorzieningen proberen op de verveling in te spelen door strips, hobbymateriaal en andere activiteiten aan te bieden. Maar wat jongeren echt missen, is nabijheid. Op kamermomenten kunnen ze begeleiders soms moeilijk bereiken. En in een afzonderingsruimte voelen ze zich vaak helemaal alleen gelaten. “Ze laten je gewoon schimmelen”, zo drukte een jongere het uit.

Nochtans blijkt uit wetenschappelijk onderzoek overduidelijk het belang van nabijheid. Wanneer een jongere naar een afzonderingsruimte moet, zou continue een begeleider beschikbaar moeten zijn. En waarom geen contact opnemen met ouders of andere belangrijke personen?

Klare taal

“Voor iets dat zo uitzonderlijk is, krijgen we uitzonderlijk weinig informatie”, zeiden jongeren enkele jaren geleden op een studiedag van het Kinderrechtencommissariaat.

‘Er zijn vandaag al veel goede praktijken.’

En dat geldt ook nu nog. Jongeren geven aan dat ze duidelijke taal verwachten. Bij het onthaal in de voorziening verwachten ze informatie over het afzonderingsbeleid. En als er voor afzondering wordt gekozen, horen ze nog te weinig waarom en hoe lang dit zal duren. Maar ook voor voorzieningen en beleid zelf is er te weinig informatie voorhanden: er is nog werk aan een correcte en toegankelijke registratie.

Haalbaar?

Als we in de jeugdhulp spreken over onze ideeën rond afzondering, horen we soms verzuchtingen die met haalbaarheid te maken hebben. Het goede nieuws is dat we vandaag al heel wat onderlinge verschillen en goede praktijken zien. In sommige gemeenschapsinstellingen lukt het wel om snel te reageren als jongeren op een belletje duwen, of om luchtmomenten aan te bieden als jongeren in afzondering zitten.

In sommige voorzieningen veilig verblijf is er geen afzonderingsruimte, of is er wel continue nabijheid als jongeren in afzondering zijn. Onmogelijk is het dus zeker niet.

Inzet van personeel als knelpunt

Een aantal van onze aanbevelingen vragen een grote inzet van personeel. Daar knelt het schoentje, want we beseffen heel goed dat veel voorzieningen daar met tekorten kampen. Maar dat is reden te meer om in te zetten op preventie, voor ons het belangrijkste onderdeel van een beleid rond afzondering. Als afzondering echt de uitzondering wordt, is het ook haalbaarder om die uitzonderingen op een menselijkere manier uit te voeren.

We zien dat begeleiders grote inspanningen doen en soms geconfronteerd worden met moeilijke situaties. Maar laat het duidelijk zijn: er is geen wetenschappelijke evidentie dat afzondering werkt. Het is niet aangetoond dat afzondering op termijn voor meer veiligheid zorgt of een pedagogische meerwaarde heeft. Afzondering kan wel schade berokkenen. Daarom zien we liever geen afzonderingen dan afzonderingen op een onverantwoorde manier.

Lees ook

‘Jongeren zomaar opsluiten in een gesloten instelling heeft geen zin’

Als voorzieningen blijven afzonderen, moet dit gebeuren op een manier die in overeenstemming is met zowel kinderrechten als de laatste wetenschappelijke inzichten. We nodigen het Agentschap Opgroeien uit om te kijken wat er daarvoor nodig is: welke investeringen moeten er gebeuren op het vlak van vorming, architectuur en personeelsmiddelen?

In tussentijd hopen we dat de ervaringen van jongeren en onze bijbehorende aanbevelingen kunnen dienen als inspiratie om er vandaag nog mee aan de slag te gaan. We beseffen dat dit een hele uitdaging is, maar we zijn er van overtuigd dat voorzieningen vandaag heel wat troeven hebben om die uitdaging aan te gaan.