Wat België kan leren van andere virusuitbraken: ‘Mensen willen deel zijn van het antwoord’

Focus op positieve gedragsverandering

Veel mensen associëren Artsen Zonder Grenzen met dokters. Maar naast een medische staf heeft de humanitaire organisatie ook heel wat sociale en gedragswetenschappers in dienst. De West-Vlaming Jesse Verschuere is een van hen.

De antropoloog ondersteunt wereldwijd medewerkers van Artsen Zonder Grenzen op vlak van gezondheidspromotie. “Gezondheidspromotoren slaan de brug tussen de lokale bevolking en de medische diensten”, legt Jesse uit.

‘Virologen weten hoe het virus werkt. Epidemiologen kunnen de trends schetsen. En gedragswetenschappers focussen op hoe je menselijk gedrag kan sturen.’

“Het is tweerichtingsverkeer. Het zet in op positieve gedragsverandering op vlak van gezondheid. Ze verspreiden daarvoor correcte medische informatie, maar ze verzamelen ook een goed beeld van de noden van de bevolking en hun kijk op de dienstverlening. Zo kan er bijgestuurd worden.”

Drie essentiële vakgebieden

In de aanpak van een crisis als de huidige pandemie zijn volgens Verschuere drie vakgebieden essentieel: virologie, epidemiologie en gedragswetenschap.

“Virologen weten hoe het virus werkt en overgedragen wordt. Epidemiologen kunnen de epidemiologische trends schetsen. En gedragswetenschappers focussen op hoe je menselijk gedrag kan sturen. Die drie moet je samen rond de tafel zetten. Maatregelen neem je op basis van consensus tussen die drie vakgebieden en moeten evenwichtig zijn.”

Bij Artsen Zonder Grenzen wordt sterk ingezet op die interdisciplinaire samenwerking, vertelt Verschuere. “We proberen iedereen binnen zijn vakgebied te respecteren. Samen proberen we dan tot compromissen te komen over strategie en aanpak. Maar in België lijkt gedragswetenschap vandaag precies nog een beetje uit de boot te vallen. Nochtans is het een essentieel onderdeel van een doeltreffende respons op een pandemie.”

“Nu wij hier met een tweede lockdown zitten, die bijzonder veel vraagt van de mensen, kan gezondheidspromotie zeker een verschil maken. Goed georganiseerde gezondheidspromotie ondersteunt en motiveert de bevolking. Het zorgt mee voor vertrouwen, voor een beter begrip van bepaalde maatregelen en het ontkrachten van mythes en fake news.”

‘In België lijkt gedragswetenschap vandaag nog een beetje uit de boot te vallen.’

“Het besef dat investeren in goede gezondheidspromotie noodzakelijk is voor een efficiënte aanpak is bij ons geleidelijk aan gegroeid. Positieve ervaringen hebben daar zeker toe bijgedragen. Zo hebben gezondheidspromotoren een belangrijke rol gespeeld bij het controleren van verschillende epidemieën, succesvolle vaccinatiecampagnes, of preventieprogramma’s voor gezondheidsproblemen, zoals malaria, ondervoeding, HIV…”

“Natuurlijk heeft Artsen Zonder Grenzen dat ook moeten leren met vallen en opstaan. We hebben zeker ook fouten gemaakt. In verschillende epidemieën waarin we betrokken waren, was die balans tussen de drie vakgebieden er bijvoorbeeld niet. Er werd aanvankelijk onvoldoende geïnvesteerd in gezondheidspromotie en -communicatie. Met als gevolg een groeiende weerstand en wantrouwen van de bevolking, wat het controleren van de epidemie bijzonder moeilijk maakte. Maar gelukkig werden daar lessen uitgetrokken.”

“Het staat vast dat de verantwoordelijkheid afnemen van de burgers of patiënten, repressief optreden, of mensen behandelen als schapen, niet werkt. Zo creëer je frustratie.”

“Je moet mensen net verantwoordelijkheid geven. Mensen willen deel uitmaken van het antwoord, initiatief nemen, hun zegje kunnen doen. Natuurlijk heb je een sterk beslissingsorgaan nodig, maar dat wil niet zeggen dat er geen input kan zijn. Dat er geen rekening kan gehouden worden met de grieven van mensen.”

‘Repressie helpt niet om een pandemie onder controle te houden.’

“Repressie helpt niet om een pandemie onder controle te houden. In Sierra Leone bijvoorbeeld, werd op een bepaald moment het leger ingezet om quarantaine van mensen besmet met ebola af te dwingen. Wat gebeurde er? Mensen verzwegen dat ze symptomen hadden. Dat is het laatste dat je wil. Vele Belgen zijn op dat vlak zeker even creatief.”

“In deze huidige tweede golf zijn ze terecht. De meeste mensen zijn momenteel ook bereid om die inspanning te doen, want ze zien het probleem. Maar je ziet wel dat er meer openlijk protest is dan bij de eerste golf. Ik kan nu al voorspellen dat bij een eventuele derde golf de weerstand nog groter zal zijn.”

“Een van de gouden regels voor gezondheidspromotie is: als je een maatregel invoert, moet je zeker zijn dat die haalbaar is voor de bevolking. Anders demotiveer je mensen. We hebben daarom een goede visie nodig over hoe we de bevolking kunnen motiveren om op langere termijn evenwichtige maatregelen te volgen.”

“De meest efficiënte maatregelen zijn niet per se de meest strikte maatregelen, maar wel maatregelen waarbij mensen zich gemotiveerd voelen om deze te volgen. Dit lijkt soms vergeten te worden.”

“Die coronamoeheid mag je niet onderschatten. Ze is geen verrassing en je kan er eigenlijk vooraf al op anticiperen. Je ziet het bij elke uitbraak: op langere termijn willen mensen geen strenge maatregelen blijven volgen. Ook de voortdurende berichtgeving zorgt voor moeheid. Sommigen beginnen het nieuws te mijden.”

“Die vermoeidheid volledig vermijden is moeilijk, maar je kan dat wel verzachten. Het heeft veel met je communicatie te maken. Zeg bijvoorbeeld: ‘Het merendeel van de bevolking volgt de maatregelen’ in plaats van ‘Te veel mensen volgen de maatregelen niet’.”

“Onderzoek en onze terreinervaring toont aan dat de eerste boodschap een grotere positieve impact heeft op gedragsverandering. Het speelt in op de groepsdruk. Mensen staan er niet alleen voor. Het creëert een samenhorigheidsgevoel.”

“Angst is een slechte raadgever. Er zal altijd wat angst zijn, dat is onvermijdelijk, maar aanhoudende doemberichten helpen niet.”

“Bij ebola was er in het begin veel angst. We hebben geleerd dat we daar positief op moeten reageren, zonder het te minimaliseren: ‘Het is oké om bang te zijn. Het is een ernstige ziekte. Maar je kan je beschermen.’”

‘Angst is een slechte raadgever. Aanhoudende doemberichten helpen niet.’

“Leg de focus dus niet op het feit dat het dodelijk is, maar geef perspectief. Enkele weken geleden klonk het bijvoorbeeld dat we sowieso te weinig bedden zouden hebben op intensieve zorg. Dat maatregelen volgen effect heeft, moet je ook communiceren.”

“Het moet duidelijk zijn wie de officiële communicatie doet. Hoe er gecommuniceerd wordt, moet mee bepaald worden door mensen met ervaring in gezondheidscommunicatie en -promotie. Dat is niet iets dat je zo maar even uitvindt. Het is een vak apart. Het is niet hetzelfde als reclame of een politieke campagne voeren.”

“De communicatie harmoniseren is belangrijk. Dat weten we van andere virusuitbraken. Dat is ook logisch. Als wetenschappers op tv of sociale media in discussie gaan heeft dat impact op de bevolking. Het vertrouwen in de aanpak daalt. En de motivatie bijgevolg ook.”

“Veel mensen, onder andere kwetsbare groepen, zijn onvoldoende op de hoogte van wat er aan de hand is, en hoe we deze pandemie kunnen indijken. Daarom zijn de kanalen die je gebruikt, van groot belang.”

‘In België hebben we de luxe dat we veel sociaal werkers tellen. Een potentieel dat maximaal benut moet worden.’

“In België hebben we de luxe dat we veel sociaal werkers en straathoekwerkers tellen. Een potentieel dat maximaal benut moet worden. Zij kunnen de maatregelen mee communiceren op maat van hun doelgroep, maar ze kunnen ook de vinger aan de pols houden.”

“Feedback verzamelen is minstens even belangrijk. Wat denkt de bevolking over de maatregelen? Waar zitten de uitdagingen? Natuurlijk moet je die signalen systematisch oppikken en er iets mee doen.”

“Ja. In het begin van een uitbraak willen mensen begrijpen wat er aan de hand is. Als je niet de juiste communicatiekanalen gebruikt, zoeken mensen hun informatie elders. Ze luisteren naar mensen die alternatieve verklaringen bieden, complotten zien of bewust ophitsen.”

“Bij de ebola-uitbraak in West-Afrika deed bijvoorbeeld de theorie de ronde dat het virus veroorzaakt werd door de blanken. Ineens waren er overal wagens van ngo’s te zien. Er doken mensen in beschermingspakken op die een vloeistof vernevelden. Sommigen dachten dat ebola zo verspreid werd, terwijl het ging om chloor om de omgeving te ontsmetten. Als je daar niet snel genoeg op ingrijpt, ontstaat een alternatieve werkelijkheid.”

“Ga zo snel mogelijk ter plekke en communiceer met mensen via de kanalen die zij effectief gebruiken. Enkel overheidscommunicatie volstaat niet. Gezondheidscommunicatie moet gediversifieerd zijn, aangepast aan de specifieke doelgroepen. Persoonlijk contact leggen is belangrijk, en daarvoor is het middenveld een cruciale partner.”

“In het noorden van Liberia was er in 2014 bijvoorbeeld heel veel weerstand van de bevolking toen er een ebola-uitbraak was. Vanaf dag één dat we daar waren hebben we veldwerkers gerekruteerd, opgeleid en naar de dorpen gestuurd. Alle mogelijke vragen konden gesteld worden, er waren geen taboes. Dat heeft de situatie zeer snel doen omkeren.”

‘Mensen niet enkel als object maar als subject zien, dat is de sleutel.’

“In het begin waren er tientallen nieuwe gevallen per week in die regio, wat zeer veel is voor ebola. Op drie maanden zaten we aan nul besmettingen. Achteraf werd erkend dat onze communicatie een belangrijke factor was in de bestrijding van de uitbraak.”

“We konden de weerstand ombuigen. De bevolking werd een partner van in de strijd tegen ebola. Ze refereerden mensen naar isolatiecentra en hielpen om de maatregelen te verspreiden. Mensen niet enkel als object maar als subject zien, dat is de sleutel.”

“Het kan niet de bedoeling zijn dat een straathoekwerker ter plekke een antwoord moet verzinnen. Train medewerkers zodat ze correcte informatie hebben voor veel voorkomende vragen. Artsen Zonder Grenzen werkt met een ‘message guide’ voor veldwerkers.”

“Ken je het antwoord op een vraag niet, wees daar dan eerlijk in en zeg dat je het zal nagaan. Het is belangrijk dat professionals de vragen of theorieën die vaak opduiken doorspelen. Dan kan nagedacht worden hoe daarmee om te gaan. Let wel op, niet alle feedback is misinformatie. Soms is het een teken dat er iets mis is in de aanpak. Daarom is het belangrijk dat dit doorstroomt naar de juiste echelons.”

“Het is een unieke situatie. Ons land heeft dit nog nooit meegemaakt. Maar we vergeten dat het globaal gezien niets nieuw is.”

‘Ons land heeft dit nog nooit meegemaakt. Maar globaal gezien is het niets nieuw.’

“De Wereldgezondheidsorganisatie, organisaties zoals Artsen Zonder Grenzen, maar ook overheden in landen als Congo, Guinee en Liberia hebben veel expertise in outbreak respons. Die kennis en ervaring bestaat dus, en er kan meer beroep op worden gedaan.”

“Misschien is het voor sommigen moeilijk te aanvaarden dat de expertise vooral in het Zuiden zit. Maar laat ons niet vergeten dat ook in ons land er heel wat mensen zijn die praktijkervaring hebben opgebouwd in het buitenland. Bijvoorbeeld over contactopsporing. Het zou zeer logisch zijn als zij deel uitmaken van expertpanels. Of op z’n minst geconsulteerd worden. Praktijkervaring is onbetaalbaar.”