De ervaringsdeskundige als schaamlap

Weinig ruimte

De inzet van ervaringsdeskundigen is anno 2017 politiek correct en mag op veel sympathie rekenen. Maar de ruimte is nog steeds klein. Zolang ik als werknemer van een instelling in de geestelijke gezondheidszorg niet te veel wilde veranderen en min of meer in de pas van bestaande zorgpaden bleef lopen, waren vriendelijkheid en complimenten mijn deel.

‘De sfeer werd snel grimmig.’

Maar toen ik vanuit de herstelvisie ging staan voor de waarden en principes van herstel, empowerment en ervaringsdeskundigheid, werd de sfeer snel grimmig.

Bottomline kwam het erop neer dat de leidinggevende psychiaters bepaalden welke ruimte wij als ervaringsdeskundigen kregen. En die vrije ruimte werd snel ingeperkt toen onze praktijken gingen schuren met het vigerende biomedische zorgmodel. De machtsbalans sloeg in mijn nadeel door en medio 2014 werd ik ontslagen…

Onbegrip

De afgelopen drie jaar heb ik als ervaringswerker binnen het sociaal domein dezelfde sympathie en politiek correcte vriendelijkheid ervaren. Gelukkig is daar meer natuurlijke ruimte door de afwezigheid van dat vervloekte biomedische model en zorgprofessionals die menen werkelijk alles beter te weten.

Binnen welzijn schemert de leefwereld van burger, cliënt en patiënt meer door het beleid. Het is verfrissend om met bestuurders van doen te hebben die uit alle hoeken en gaten van onze maatschappij op die positie terechtgekomen zijn.

Toch stuit ook daar onze visie en praktijk op onbegrip, doordat men onzeker en risicomijdend is, zeker wanneer het om ‘personen met verward gedrag’ gaat. Het idee dat mensen, wanneer zij in hun empowerment worden gestimuleerd, zichzelf kunnen helpen en contact kunnen maken met hun eigen kracht, is voor de meeste beleidsmakers een brug te ver.

Als het erop aankomt, leunen zij toch liever op de oude vertrouwde en geprotocolleerde geestelijke gezondheidszorg of maatschappelijke opvang. Menig sociale professional koestert de illusie dat meer zorg beter is en in ieder geval veiliger… Om (weer) gek van te worden!

Waakvlam

Veel mensen met een psychische problematiek staan emotioneel en relationeel op ‘waakvlam’. Het belemmert hun herstelproces. Daarom bouwt een ervaringswerker, door aandachtig aanwezig te zijn, aan de relatie met de lijdende medemens.

Dit staat in schril contrast met de attitude in de zorgsysteemwereld waar professionele afstand en het denken vanuit casuïstiek centraal staan. Als ervaringswerker verbaas ik mij regelmatig over de controle en beheersing van mensen door professionals omdat zij ‘ziek’ zijn.

‘Mensen zijn niet zielig als zij ziek zijn.’

Ziek-zijn ontneemt ons blijkbaar het eigenaarschap van ons leven en vreet onze autonomie en eigenheid weg, totdat we lijdzaam en gehospitaliseerd als makke schapen de zorgherders volgen.

Rotsvast geloof

Inmiddels heb ik een rotsvast geloof ontwikkeld in het herstellend vermogen van mijn medemens, ook als er een psychiatrische problematiek speelt. Dat vertrouwen heb ik ontwikkeld via mijn eigen herstelproces, maar vooral ook doordat ik getuige mocht zijn van vele herstelprocessen om mij heen.

Mensen zijn helemaal niet zielig als ze ziek zijn. En van slachtofferschap is nog nooit iemand beter geworden. Net zomin als van de ongelijkwaardige werk- of zorgrelaties die binnen de zorgsysteemwereld de norm zijn. Als mensen eigen regie durven nemen omdat zij daar de ruimte voor krijgen, dan ontstaat de mooiste en meest bijzondere dynamiek die bijdraagt aan het welbevinden.

Weerstand uit de systeemwereld

De inzet van ervaringsdeskundigheid in het sociaal domein is nog klein. Daar liggen dus enorme kansen om kwetsbare burgers met behulp van de herstelvisie weer mee te laten doen.

‘Er liggen kansen om kwetsbare burgers mee te laten doen.’

De op het ‘repareren’ van de zieke medemens gerichte zorgwereld is alleen nog erg dominant. Ook het breed aanwezige helpers- en redderssyndroom verhoudt zich slecht tot het vertrouwen in de eigen kracht, het stimuleren van eigenaarschap en de verantwoordelijkheid van de mens, de begrippen van waaruit ervaringswerkers redeneren en acteren.

We kunnen namelijk niemand zomaar ‘in zijn kracht zetten’, hoe vaak dit in nota’s en beleidsstukken ook wordt opgeschreven. Maar door te veel helpen en redden worden mensen wel snel uit hun kracht gehaald. De specialiteit van ervaringswerkers is dat zij ‘er geweest zijn’. Vanuit deze doorleefde kwetsbaarheid en de collectieve ervaringskennis kunnen zij ongedachte krachtbronnen aanboren.

Tegelijk blijkt dezelfde kwetsbaarheid binnen de actuele verhoudingen een valkuil te zijn. Vaak mogen wij enthousiast beginnen en is er in eerste instantie ruimte. Maar al snel komt er weerstand vanuit de systeemwereld. Voor de gemiddelde ervaringswerker is het nog een dagelijkse strijd om vanuit zijn brugfunctie deze systeemwereld en de leefwereld aan elkaar geknoopt te krijgen.

Zelfhulp

De inzet van ervaringsdeskundigheid biedt in het sociaal domein veel mogelijkheden. Mogelijkheden die ook passen binnen de tijdgeest waarin participatie, inclusie en zelfredzaamheid hoog in het vaandel staan. Het basisprincipe van de herstelvisie is: Herstellen doe je zelf, maar niet alleen!

‘Herstellen doe je zelf, maar niet alleen!’

Vanuit doorleefde kennis en aansluitend bij de leefwereld van bondgenoten kunnen wij zelfhulp faciliteren. Zowel één-op-één als in zelfhulpgroepen.

Deze zelfhulp is de basis voor het werken aan herstelprocessen en hernieuwde steunsystemen. Mijn ideaal is dat er naast de reguliere zorg en opvang in wijken en dorpen, netwerken van zelfhulpgroepen komen die verbonden zijn met de ketenpartners binnen het sociaal domein en de zorg. In die zelfhulpgroepen komen altijd ‘talenten’ opborrelen die weer kunnen worden opgeleid tot ervaringswerkers.

Zo kunnen er op termijn zelfdragende zelfzorgcoöperaties ontstaan die binnen het beleidsdomein welzijn geborgd kunnen worden. Deze vorm van peer support kan voor adequate terugvalpreventie zorgen omdat de deelnemers zichzelf leren helpen, steviger worden en elkaar tot steun kunnen zijn.

Hebben beleidsmakers de ballen?

In de nabije toekomst kan deze beweging middels bewustwording en leefstijl-bevordering daadwerkelijk psychische en sociale kwetsbaarheden gaan voorkomen. In geval van een crisis kan zelfhulp in combinatie met een eigen plan van aanpak, gebaseerd op het gedachtegoed van de Eigen Kracht-conferenties, zorgen voor minder onnodig lijden en dito zorgconsumptie. Alles uiteraard in samenwerking met huisartsen, sociaal werkers en crisisdiensten.

‘Willen professionals werken binnen een nieuwe machtsbalans?’

Het hier geschetste ideaal is de moeite van het uitwerken meer dan waard. Maar uiteindelijk gaat het ook hier over grote belangen, macht en veel geld. Centrale vraag is of de beleidsmakers de ballen hebben om ons en daarmee de burger een kans te geven om onze eigen regie te pakken? En ook of de zorgprofessionals ertoe bereid zijn te werken binnen een nieuwe machtsbalans?

Voor een nieuw herstelondersteunend paradigma zijn radicale keuzes nodig. Keuzes die randvoorwaarden creëren voor de noodzakelijke vrije ruimte waarbinnen we een voortdurende zoektocht kunnen ondernemen naar de vraag: Wat is herstelbelemmerend? Wat is herstelbevorderend? Enkel zo kunnen ervaringsdeskundigen bewijzen dat wat wij reeds weten daadwerkelijk meer kwaliteit van leven en minder zorgconsumptie oplevert.Dit artikel verschijnt ook in het zomernummer van het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, met daarin een dossier over ervaringsdeskundigheid. Het verscheen op 8 juni 2017 ook op www.socialevraagstukken.nl.